Retorica in de muziek
Wat heeft muziek met retorica te maken? Ogenschijnlijk zijn er misschien weinig overeenkomsten tussen het verbale geweld dat via televisie en andere media dagelijks onze aandacht opeist, en de aangename klanken waar we ter ontspanning naar luisteren.
Maar muziek is meer dan alleen een prettig achtergrondgeluid, en de retorica heeft veel meer te bieden dan terecht verafschuwde holle retoriek. Muziek en retorica hebben zelfs een gemeenschappelijke basis: taal. Eeuwenlang is de muziek zelf beschouwd als een soort taal – een verband dat in onze tijd lijkt te worden bevestigd door neurologisch onderzoek. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de principes van de retorica – de kunst van het overtuigen – op allerlei manieren ook opgaan voor muziek. We vinden ze bijvoorbeeld terug in de 17e-eeuwse affectenleer, maar ook in de manier waarop muziekstukken worden opgebouwd, en niet te vergeten in de expressiemiddelen die de uitvoerenden ter beschikking staan. Anders dan bij verbale taal is het meestal niet het doel van muziek om informatie over te brengen, maar zij probeert wel degelijk de harten van de luisteraars te raken en hen in vervoering te brengen. In historische bronnen zijn de vergelijkingen van musici met acteurs en redenaars dan ook niet van de lucht. Vertrouwdheid met de retorica is daarom zeer behulpzaam voor een goed begrip van de Westerse klassieke muziek.
In een serie van zes colleges maakt u kennis met de bekendste retorische principes en met de toepassing ervan in de muziek. Tot slot is er ook een toegift waarin we de zaken omdraaien: een college over de toepassing van muzikale principes in hedendaagse toespraken. Het laatste woord is echter aan de muziek zelf: een besloten concert waarin zij zonder commentaar kan spreken – van hart tot hart, zoals Beethoven schreef.
Onderwerpen per college
College 1. Wat is retorica, wat zijn de regels van de retorica? - dr. Christoph Pieper (17 okt)
De kunst van de retorica, het overtuigende spreken, is al meer dan 2000 jaar oud. In dit college wordt u meegenomen naar het begin van de geschiedenis: m.n. naar Griekenland en Rome, waar men de regels van de retorica uitvond en in de loop der eeuwen steeds meer verfijnde. Daarnaast gaan we ook kijken hoe het komt dat deze antieke discipline tot de dag van vandaag nog steeds zo levendig is.
College 2. Beïnvloeden met emoties: pathos en Aristoteles’ leer van emoties - dr. Adriaan Rademaker (24 okt)
Van de drie overtuigingsmiddelen die Aristoteles onderscheidde (logos, ethos en pathos) is pathos het middel dat zich bij uitstek naar muziek laat vertalen. We kijken naar de rol van pathos in de retorica, en naar muzikale manieren om pathos uit te drukken, van Monteverdi via Bach, Haydn en Tsjaikovski tot aan de chansons van Jacques Brel.
College 3. Muziek als taal – dr. Bert Mooiman (31 okt)
Het klinkt zo vanzelfsprekend: de taal van de muziek. Maar wat bedoelen we er eigenlijk precies mee? Waarin lijkt muziek op verbale taal, wat zijn essentiële verschillen? Hoe probeerden componisten muzikaal te overtuigen, hoe lieten zij zich inspireren door bijvoorbeeld klassieke redevoeringen? En wat was, en is, de rol van de uitvoerende?
College 4. Affecten in de muziek - João Ferreira Miranda de Santos (7 nov)
Affecten in de muziek, bijvoorbeeld in de muziek van Monteverdi.
College 5. Muzikale uitvoeringen en declamaties (workshop) - dr. Jed Wentz (14 nov)
Een workshop waarin de deelnemers kunnen ervaren hoe men declameerde volgens de regels van de retorica.
College 6. Muzikaliteit in speeches - prof. dr. Jaap de Jong (21 nov)
Niet alleen musici hebben veel geleerd van de retorica, qua compositie en uitvoering. Ook sprekers hebben veel te danken aan de muziek. Variatie in ritme, volume en melodie van de stem zijn essentieel voor effectieve speeches. Een verhaal over Gorgias, Goebbels, King, Thatcher, Obama, Wilders en Rutte. Over de notatiesystemen van speechschrijvers en effectonderzoek naar waardering van ritme in toespraken.
Bijeenkomst 7. Concert door Bert Mooiman, João Ferreira Miranda de Santos en Jed Wentz (28 nov)
Besloten concert met piano en fluit.
Docenten
dr. Christoph Pieper
Dr. Christoph Pieper is universitair docent aan het Leiden University Centre for the Arts in Society. Hij studeerde klassieke talen in Bonn en Florence. Zijn bijzondere interesse gaat uit naar Cicero, de invloed van diens teksten en denken, en de literaire cultuur van de Italiaanse renaissance. Hij is lid van de Leidse werkgroep Rhetorica.
dr. Adriaan Rademaker
Dr. Adriaan Rademaker is universitair docent aan het Leiden University Centre for the Arts in Society. Hij studeerde klassieke talen in Leiden. Zijn interesse gaat uit naar persuasie in teksten in het Grieks. Hij is lid van de Leidse werkgroep Rhetorica.
dr. Bert Mooiman
Dr. Bert Mooiman is pianist, organist en muziektheoreticus. Hij doceert muziektheorie, improvisatie en fortepiano aan het Koninklijk Conservatorium, Den Haag. Hij promoveerde op improvisatie in de muzikale praktijk van de negentiende eeuw. Hij is lid van de Leidse werkgroep Rhetorica.
João Ferreira Miranda de Santos
João Ferreira Miranda de Santos is fluitist en filosoof. Hij is als docent muzikale praktijk, muziektheorie en filosofie verbonden aan het Koninklijk Conservatorium in Den Haag. Hij schrijft een dissertatie over de filosofische en praktische herwaardering van muzikale smaak.
dr. Jed Wentz
Dr. Jed Wentz is als universitair docent Muzikale uitvoeringspraktijk voor 1900; Historisch acteren en declamatie, verbonden aan de Academie der Kunsten van de Universiteit Leiden. Hij studeerde fluit aan het conservatorium van Oberlin en het Koninklijk Conservatorium in Den Haag, en promoveerde aan Cornell University op een dissertatie getiteld Gesture, Affect and Rhythmic Freedom in the Performance of French Tragic Opera from Lully to Rameau.
Hij is lid van de Leidse werkgroep Rhetorica.
prof. dr. Jaap de Jong
Prof. dr. Jaap de Jong is als hoogleraar Journalistiek en nieuwe media verbonden aan de Universiteit Leiden. Hij studeerde Nederlands en promoveerde op de eerste minuten van speeches. Hij is in het bijzonder geinteresseerd in de overtuigingskracht van speeches, en het gebruik van retorische technieken in de moderne politiek en media.
Hij is lid vant van de Leidse werkgroep Rhetorica.
Praktische informatie
Data, tijden, locatie
7 vrijdagen
17, 24, 31 oktober
7, 14, 21, 28 november
13.15-15.00 uur
Leiden, waarschijnlijk in het Johan Huizingagebouw.
Alleen 28 nov is bij pianohandel Emile van Leenen
Werkvorm
Hoorcolleges met muziekfragmenten en gelegenheid tot het stellen van vragen.
14 november zal de vorm hebben van een workshop.
28 november is een besloten concert.
Wat verwachten de docenten van de deelnemers?
Enige kennis muziek in de 17de en 18de eeuw.
Thuis ca. 2 uur lezen ter voorbereiding van elk college.
Studiemateriaal
Enkele teksten ter bestudering.
Een spotify-luisterlijst (ook toegankelijk zonder abonnement op spotify).
Een literatuurlijst voor wie verder wil lezen.
Kosten
Colleges en studiemateriaal € 299,- (incl. koffie/thee in de pauze)
Aanmelden
U krijgt de mogelijkheid te betalen via Ideal, credit card of door middel van een factuur.
U ontvangt na verzending van een ingevuld formulier een bevestiging, zodat u kunt controleren of de aanmelding is verwerkt.
De mogelijkheden om aan te melden met korting of met een fanpas voor grootverbruikers/veelplegers vindt u op de pagina Aanmelden.