Terrorisme neemt af, angst voor extremisme neemt toe. Wat is er aan de hand?
Oratie beeld: ANP
Tot een paar jaar geleden leken vooral jihadisten een bedreiging te vormen voor Europa. Nu kampen we met hybride oorlogen en extremistische groeperingen die van binnenuit onze veiligheid bedreigen. Bart Schuurman, hoogleraar Terrorisme en Politiek Geweld, pleit voor een ander soort (veiligheids)onderzoek.
Op 6 oktober spreek je jouw oratie uit. In de tekst die we al mochten inzien, schrijf je: ‘Gek genoeg maken we ons steeds meer zorgen over extremisme en polarisering terwijl het gevreesde terrorisme juist afneemt.’ Wat is hier aan de hand?
‘Deels komt dat doordat ook geradicaliseerde mensen niet van gisteren zijn en weten dat als je terrorisme of geweld pleegt er twee uitkomsten zijn: je gaat voor de rest van je leven de gevangenis in of je gaat dood. Nu zien we terroristen vaak als fanatici die alles willen opgeven, maar dat is meestal toch niet zo. Daarnaast speelt mee dat de contraterrorisme-effectiviteit van Westerse staten met de jaren is toegenomen.
Ook zien extremisten, en dit geldt in het bijzonder voor de rechterflank, dat er andere manieren zijn om te krijgen wat ze willen. Zie bijvoorbeeld het succes van de Duitse AfD, terwijl deze partij door de Duitse binnenlandse veiligheidsdienst bestempeld is als rechts-extremistisch en een bedreiging voor de democratie.
Een doorgewinterde rechts-extremist vindt de AfD of radicaal-rechtse partijen misschien niet ver genoeg gaan. Maar het is wel een teken van de groeiende normalisering van rechts-extreme ideeën. Bovendien opent zulk electoraal succes de deur naar de mogelijkheid dat rechts-extremisten de democratie van binnenuit naar hun hand kunnen zetten of zelfs ontmantelen.’
Je schrijft in jouw oratie ook: ‘Een van de meest verontrustende voorbeelden van de ontwrichtende invloed van extreemrechtse ideeën is wat zich voor onze ogen afspeelt in de VS.’ Waarom?
‘Iemand die president is en dat gebruikt om de democratie schade te berokkenen gaat een extreme kant op. Toen Trump de verkiezingen van Biden verloor in 2020, zei hij gewoon dat het niet waar was. Hij heeft liegen tot kunst verheven en weet daar keer op keer voordeel uit te halen. En sterker nog, hij heeft een halve couppoging ondernomen toen hij mensen opriep om naar het Capitool te gaan. Nu stuurt Trump Amerikaanse troepen naar steden om de orde te herstellen. Dat zijn allemaal democratische steden. Als je het leger inzet tegen jouw politieke opponenten is dat een heel slecht teken voor de democratie. En dan hebben we het nog niet gehad over zijn buitenlandbeleid. Hij wil Canada inlijven, en Groenland en het Panamakanaal hebben. Trump doet dit natuurlijk niet in zijn eentje, er is denk ik heel wat mis in de Amerikaanse democratie.’
‘De relatieve “luxe” van een geweldsdreiging die voornamelijk vanuit non-statelijke actoren kwam, is nu overschaduwd door oplevende interstatelijke competitie met China, Iran en vooral Rusland’, schrijf je in jouw oratie. Wat bedoel je daarmee?
‘Wat ik hier eigenlijk mee wil zeggen, is dat we in een soort “luxe” leefden waarin jihadistisch terrorisme ons voornaamste veiligheidsprobleem leek te zijn. En nu wordt dat overschaduwd door de terugkeer -en misschien is die wel nooit weggeweest- van interstatelijke competitie en oorlog. We moeten ons nu primair zorgen maken over wat in Oekraïne gebeurt en wat voor ideeën Poetin misschien nog meer heeft.’
Jij doet in dit licht onderzoek naar hybride dreigingen; geheime en illegale operaties die zijn ontworpen om te kunnen ontkennen. Zoals het beïnvloeden van verkiezingen, sabotage en moordaanslagen. Waar focus je op?
‘Met collega’s heb ik een overzicht gemaakt van de Russische hybride oorlogvoering tegen Europa. De afgelopen drie jaar is het aantal incidenten hard toegenomen. Voor burgers en politici is het belangrijk om de omvang te zien en te weten welke kant dit op gaat. Ik hoop dat het helpt om mensen met hun neus op de feiten te drukken. Wat in Oekraïne gebeurt, is geen ver-van-ons-bed-show. De Russen zijn ook bezig om onze veiligheid en democratie te ondermijnen.
In een van mijn vervolgonderzoeken wil ik kijken wie de Russische hybride acties uitvoeren. Achter de acties gaan natuurlijk allemaal schimmige veiligheidsdiensten schuil, maar de mensen die ze uitvoeren worden vaak via Telegram ingehuurd voor een paar honderd euro. Ze riskeren jarenlange gevangenisstraffen. Wie zijn dat die een vorm van landverraad plegen voor een kleine vergoeding?’
Waarom pleit je ervoor om bij onderzoek naar extremisten meer aandacht te besteden aan de invloed van groepscultuur en bijvoorbeeld de sociale en politieke omgeving op gedrag?
‘Onderzoek heeft zich lang gericht op individuen. Je bent snel geneigd om te denken dat er iets mis is met mensen die geweld gebruiken of zich buiten onze normen begeven; ze zijn getraumatiseerd in hun jeugd of psychologisch niet in orde. Ik wil dat soort verklaringen niet wegpoetsen, maar er zijn ook andere invloeden die een rol spelen.
Kijk bijvoorbeeld naar Mohammed B., de moordenaar van Theo van Gogh. Er is onderzoek gedaan naar hem als individu en dan kom je allemaal risicofactoren tegen voor zijn gedrag. Veel daarvan golden ook voor groepsgenoten (van de Hofstadgroep, red.) die geen geweld pleegden. Dus je wordt gedwongen om breder te kijken dan het individu.
Als we dat niet doen, kunnen we cruciale vragen niet beantwoorden. Bijvoorbeeld waarom de rechts-extremistische beweging in de Verenigde Staten vele malen gewelddadiger is dan die in Europa. We moeten eerst begrijpen welke factoren de gang van extreme ideeën naar extreem geweld versterken, voordat we beleid kunnen ontwikkelen om die zo belangrijke obstakels te versterken. We moeten de vraag kunnen beantwoorden: wanneer leiden extremistische ideeën niet tot terrorisme?’