Vrouwen en niet-westerse personages ondervertegenwoordigd in schoolboeken voor brugklas
In Nederlandse schoolboeken komen veel minder vrouwelijke dan mannelijke personages voor, en ook relatief weinig personages met een niet-westerse achtergrond. Ook is er sprake van impliciete stereotypering. Dat ontdekte Judi Mesman, hoogleraar Interdisciplinary study of societal challenges, na bestudering van alle in Nederlandse brugklassen gebruikte schoolboeken voor Nederlands en wiskunde.
Judi Mesman onderzoekt met haar team wat kinderen leren van hun omgeving over gender en etniciteit. Bijvoorbeeld van hun ouders, maar dus ook uit schoolboeken of kinderboeken. Mesman: ‘Als je het idee hebt dat je schoolboek over jou gaat, dan motiveert dat je. Het geeft je het idee dat jij het ook kunt.’ Zo blijkt uit eerder onderzoek bijvoorbeeld dat meisjes teksten over scheikunde beter begrijpen wanneer er plaatjes van vrouwelijke wetenschappers bij staan, dan wanneer er plaatjes van mannelijke wetenschappers bij staan. En als meisjes voor een rekentoets een kleurplaat van een meisje met een pop inkleurden, maakten zij de rekentoets slechter dan na een neutrale taak. Deze invloed wordt ook stereotypedreiging genoemd.
"Het is belangrijk dat kinderen zichzelf herkennen in hun schoolboek. Zo bleek al dat meisjes teksten over scheikunde beter begrijpen wanneer er plaatjes van vrouwelijke wetenschappers bij staan."
Minder vrouwen, en minder vrouwen met beroep
Via de uitgevers kregen Mesman en haar collega’s alle schoolboeken die in de brugklas worden gebruikt voor de vakken Nederlands en wiskunde. Vrouwen zijn systematisch ondervertegenwoordigd in deze boeken, ontdekte Mesman. Ook waren personages met een beroep veel vaker man dan vrouw, en hadden de vrouwen met een beroep minder verschillende beroepen dan de mannen. Vrouwen waren iets oververtegenwoordigd onder personages in de ouderrol en personages met een huishoudelijke taak. Mannen waren juist enigszins oververtegenwoordigd onder personages die wetenschapper of topsporter waren, of een technische activiteit deden.
Niet-westerse personages minder in tekst dan in afbeeldingen
Bij het kijken naar etniciteit vergeleek Mesman de aantallen in de boeken met de verhoudingen in de Nederlandse samenleving. Volgens het CBS is in Nederland 13,4% van de bevolking van niet-westerse afkomst. Mesman vond dat de teksten van de schoolboeken hier ver bij achter bleven: zelfs met een heel ruime definitie van ‘niet-westerse namen’ was slechts 9% van de personages niet-westers. Opvallend genoeg lag dit in de afbeeldingen in de boeken veel hoger, op 16%. ‘Het lijkt er dus op of de makers van illustraties voor de boeken bewuster bezig zijn met het weergeven van verschillende etnische achtergronden,’ zegt Mesman. ‘Wellicht doordat een beeld nu eenmaal meer opvalt dan een naam in een tekst.’
Stereotype zwarte sporter
Wat betreft stereotypering bleken personages met een beroep vaker een westerse achtergrond te hebben, en hadden de beroepen van niet-westerse personages gemiddeld een lagere maatschappelijke status. ‘Maar het positieve stereotype van de zwarte sporter kwam duidelijk naar voren: onder sporters in de boeken kwamen meer zwarte personages voor dan op grond van het totale aantal zwarte personages verwacht werd.’
"Er komen veel minder vrouwelijke dan mannelijke personages voor in de schoolboeken voor wiskunde en Nederlands in de brugklas. Ook zijn niet-westerse personages sterk ondervertegenwoordigd."
Impliciete associaties duidelijk maken
Wat zeggen deze cijfers over onze schoolboeken? Dat is lastig, vindt Mesman. ‘We zagen vooral impliciete en subtiele ondervertegenwoordiging en stereotypering, overduidelijke stereotypen waren zeldzaam. Maar kinderen zijn heel gevoelig voor juist subtiele, verstopte boodschappen. Ons onderzoek laat zien dat stereotypen ook in schoolboeken zijn geslopen, ook al is dat waarschijnlijk onbewust gebeurd. Nu is het aan de uitgevers om bewust een keuze te maken hoe ze met sekse en etniciteit in hun boeken willen omgaan.’
Uitgevers aan de slag met resultaten
In totaal kreeg Mesman zestien boeken voor wiskunde en zeventien voor Nederlands van de verschillende uitgevers. ‘De uitgevers hebben vanaf het begin meegewerkt met dit onderzoek, omdat ook zij benieuwd waren naar de resultaten’, zo meldt Stephan de Valk, directeur van de GEU, de brancheorganisatie van aanbieders van leermiddelen en toetsen. ‘De uitgevers gaan de resultaten van het onderzoek bespreken met hun auteurs. In de toekomst kan dan de in de rapporten genoemde onbewuste stereotypering vermeden worden.’
De volledige onderzoeksrapporten zijn vanaf 13 november 2019 te lezen op de website van Judi Mesman.
Tekst: Marieke Epping
Mail de redactie