Discretionair optreden als heet hangijzer
Uitvoeringsambtenaren hebben enige beleidsvrijheid om naar eigen inzicht te handelen. Dat is meestal wenselijk, maar kan ook leiden tot uitwassen zoals etnisch profileren. Vaak wordt vergeten dat die beslissingen niet op zichzelf staan, maar ook veel te maken hebben met beleidskeuzes. Hoogleraar Maartje van der Woude pleit voor meer alomvattend onderzoek naar de beslisprocessen bij dit soort discretionaire bevoegdheden. Oratie 16 december.
Uitvoeringsinstanties genieten een zekere vrijheid om hun taken naar eigen inzicht in te vullen. Die zogeheten discretionaire bevoegdheid is nodig, maar zorgt er ook voor dat de uitvoeringspraktijk soms anders is dan de formele wettelijke regels. In andere woorden: de law in action kan afwijken van de law in the books. ‘Die handelingsruimte is noodzakelijk voor het rechtvaardig en efficiënt functioneren van rechtssystemen’, zegt Maartje van der Woude, hoogleraar Rechtssociologie. ‘Niet iedere mogelijke situatie laat zich in regels vatten, dus een zekere flexibiliteit in de toepassing van regels is geboden. Zo is het bijvoorbeeld goed dat rechters bij het opleggen van de straf tot op zekere hoogte rekening kunnen houden met de persoonlijke omstandigheden van de verdachte, waardoor twee dezelfde type misdrijven soms toch iets anders bestraft worden.’
Dynamische verkeerscontroles
Maar zo nu en dan gaat het mis. Zo laaide eerder dit jaar de discussie op over etnisch profileren. De Nederlandse politie zou mensen met een donkere huidskleur structureel vaker staande houden op grond van stereotype ideeën. Ook zijn zowel de Nationale Politie als de Koninklijke Marechaussee dit jaar onder de loep genomen vanwege mogelijk détournement de pouvoir: het gebruiken van de eigen bevoegdheden voor een ander doel dan de wetgever voor ogen heeft gehad. Zo zou de Nationale Politie tijdens de dynamische verkeerscontroles niet zozeer geïnteresseerd zijn in het toetsen van de Wegenverkeerswet – waar de controles juist voor bedoeld zijn – maar in het vinden van strafbare feiten als drugsbezit.
Normcomform
‘Onheus gebruik van discretionaire bevoegdheden door politiefunctionarissen kan grote impact hebben op de ervaren legitimiteit van de diensten’, zegt Van der Woude. ‘Dat zie je bijvoorbeeld in de Verenigde Staten, waar de verhouding tussen de politie en met name de Afro-Amerikaanse gemeenschap ernstig verstoord is na schietincidenten waarvan mensen met een donkere huidskleur het slachtoffer waren. Ook de bereidheid van burgers om ‘normcomform’ te handelen kan erdoor afnemen.’
Complex
Volgens Van der Woude wordt het debat hierover in Nederland vooralsnog ‘op onvolledige gronden’ gevoerd. Belangrijke maatschappelijke thema’s zoals veiligheid – waar politieoptreden en (uiteindelijk) etnisch profileren uit voortkomen – worden te vaak gezien als kwesties van ‘voor’ of ‘tegen’ en er worden te snelle conclusies getrokken. Maar deze thema’s zijn veel complexer dan dat. ‘Er is een schreeuwende behoefte aan feiten, kennis en nuance. Daardoor is het zoeken naar constructieve oplossingen voor mogelijk misbruik van deze discretionaire bevoegdheden tot dusver een moeizame exercitie gebleken.’
Alomvattend
De hoogleraar pleit in haar oratie voor een meer alomvattende benadering van discretionaire bevoegdheden. Er wordt bijvoorbeeld teveel gefocust op het handelen van de uitvoeringsambtenaar, terwijl zijn of haar bevoegdheden vaak maar een onderdeel zijn van een complexe reeks aan nationale en soms zelfs internationale beleids- en gerechtelijke beslissingen. Het is dan ook van belang om de interactie tussen verschillende actoren binnen het rechtsstelsel te bekijken, en niet alleen naar de output ‘in het veld’. De rechtssociologie kan volgens Van der Woude ‘met gepaste distantie, een objectieve blik en empirische onderzoeksmethoden’ naar beleid en regelgeving kijken, en zo een belangrijke gesprekspartner zijn voor politici, beleidsmakers en uitvoeringsinstanties.
Crimmigratie
In de nabije toekomst zal Van der Woude onder meer onderzoek doen naar crimmigratie, grensoverschrijdende mobiliteit en criminaliteit aan de Europese binnengrenzen. Overal worden keuzes gemaakt wie wel en wie niet te controleren, dat proces is maatschappelijk heel belangrijk. ‘In de huidige samenleving horen migratiestromen tot de realiteit van alledag. Terreurdreigingen en grensoverschrijdende criminaliteit maken dat we daar goed naar moeten kijken, zonder iedereen met een migratieachtergrond achterdochtig te bekijken. Dat vergt ook goed onderzoek. Ik wil meer inzicht verschaffen in de complexe spagaat waarin overheden, organisaties en burgers zich daardoor bevinden.’ Dankzij een VIDI-beurs van NWO en een seeding grant van het LDE Centre for Safety en Security kan zij het vraagstuk de komende jaren onderzoeken.