'Brexit zorgde voor hernieuwd vertrouwen in Europese samenwerking'
De Brexit is een soort shocktherapie voor de EU en heeft meer waardering voor de Europese samenwerking afgedwongen. Dat stelde hoogleraar Luuk van Middelaar op 30 november op de conferentie ‘Brexit en de toekomst van de Europese Unie’. Deze lustrumconferentie vond plaats ter ere van het 60-jarig bestaan van het Europa Instituut van de rechtenfaculteit.
In zijn lezing nam Van Middelaar het publiek mee naar die voor velen zo zenuwslopende dag: op 24 juni 2016 stemde een nipte meerderheid van de Britten voor uittreding. Ruim anderhalf jaar verder constateert de hoogleraar Grondslagen van de Europese Unie: ‘Het was een Machiavelliaans moment. Meer dan ooit realiseerde men zich dat de EU kwetsbaar was en zelfs sterfelijk. Dat zorgde voor een nieuwe wil om te leven.’ Artikel 50, de exit-clausule die in 2007 in het Verdrag van Lissabon was opgenomen, had de unie democratischer gemaakt, maar duidelijk ook kwetsbaarder.
Tussen paniek en bravoure
In de eerste periode na het referendum werd gevreesd dat andere landen het Britse voorbeeld zouden volgen. ‘De reacties hielden het midden tussen paniek en bravoure.’ Koortsachtig beraadden de Europese leiders zich op hun strategie en communicatie. Donald Tusk, de voorzitter van de Europese Raad, maande tot kalmte met als adagium: ‘Wat ons niet kapot maakt, maakt ons sterker’.
Het Trump-effect
Trumps uitverkiezing deed een schepje bovenop het prille herboren Europese zelfbewustzijn, benadrukte Van Middelaar. Want de nieuwe Amerikaanse president maakte pijnlijk duidelijk dat Europa meer moet bijdragen aan haar eigen militaire bescherming. Het was vooral Duitsland die de leiding nam en als belangrijkste staat de EU er weer bovenop wil helpen. Bondskanselier Merkel liet tijdens haar verkiezingscampagne in mei 2017 weten dat ‘wij Europeanen’ niet meer volledig kunnen vertrouwen op anderen. ‘We moeten ons lot in eigen hand nemen.’
Veerkracht EU groter dan gedacht
De angst dat de overwinning van Trump ook populistische partijen in Europa aan de macht zou helpen bleek ongegrond. Pro-Europese partijen kwamen in de regering van Frankrijk en Nederland. De veerkracht van de EU is groter dan velen dachten, concludeerde Van Middelaar.
Maar is de Duitse hegemonie niet ook gevaarlijk omdat andere staten zich gaan afzetten tegen een EU onder leiding van een oppermachtig Duitsland?, vroeg een Britse jurist in de zaal. Van Middelaar ziet dat risico ook. ‘Dat is zeker een gevaar. De EU functioneert alleen goed als de interne balans goed is.’ De rest van deze tweedaagse conferentie is dan ook vooral gewijd aan de vraag hoe de toekomst van de EU eruit moet zien en wat de beste juridische constructie is voor de unie die zichzelf opnieuw aan het uitvinden is.
(LvP)