Leerlingparticipatie

Waarom is het belangrijk?

Leerlingparticipatie is belangrijk om onderwijs te ontwikkelen dat goed aansluit bij behoeften en capaciteiten van leerlingen, voor de motivatie van leerlingen voor leren, en voor het begeleiden van leerlingen naar een eigen rol in onze democratische samenleving (Smit, 2023). Realiseren en faciliteren van daadwerkelijke leerlingenparticipatie is bovendien een wettelijke taak van scholen (Convention of the Rights of the Child, 1989).

Wat is het?

Leerlingparticipatie betekent de actieve zeggenschap van leerlingen bij het onderzoeken van en meebeslissen over wat er in en om de school gebeurt. Dit gaat verder dan formele medezeggenschap – het draait om daadwerkelijke invloed van leerlingen op hun onderwijsomgeving.

Voor effectieve leerlingparticipatie is een omgeving nodig waarin

Leerlingen worden uitgenodigd en ondersteund;
Ze worden erkend als serieuze partners;
Ze zich veilig voelen om hun mening te uiten;
Hun inbreng daadwerkelijk meeweegt in onderwijs.

Verdieping

In de afgelopen decennia is participatie van leerlingen steeds meer een onderwerp van gesprek en onderzoek geworden onder termen als 'student voice' en 'student agency'. Er bestaan diverse perspectieven op wat participatie in de praktijk betekent.

Onderwijsbeleid in Nederland beperkt zich voornamelijk tot discussies over formele zeggenschap (zie o.a. MOCW, 2023). Het gaat meestal niet over daadwerkelijke invloed van leerlingen op hun school en onderwijsomgeving. Onderwijs met een focus op student agency benadrukt juist dat leerlingen invloed uitoefenen op hun eigen leren en hun leeromgeving.

Modellen voor leerlingparticipatie onderscheiden verschillende niveaus of patronen die weergeven hoe intensief leerlingen betrokken zijn of wie voornamelijk het initiatief neemt (zie o.a. Egg, 2009; Fielding, 2001, 2011; Fielding & Moss, 2011; Hart, 1992; Mager & Nowak, 2012). Leerlingen kunnen invloed uitoefenen in onderwijsonderzoek: als databronnen, respondenten, medeonderzoekers, of onderzoekers. Daarbij kunnen acties vooral door docenten worden geïnitieerd en uitgevoerd, vooral door leerlingen, of vooral in samenwerking tussen docenten en leerlingen. Ook in het leerproces kunnen leerlingen medevormgever zijn en initiatiefnemer: zij kunnen bijvoorbeeld eigen leerdoelen inbrengen, gezamenlijk met medeleerlingen een kennisnetwerk opbouwen of kiezen hoe zij willen aantonen wat zij hebben geleerd en hoe dat heeft bijgedragen aan hun persoonlijke ontwikkeling. Hierdoor ontstaat er een gelijkwaardige samenwerking tussen docenten en leerlingen.

Leerlingparticipatie in de praktijk

De volgende manieren van leerlingparticipatie kunnen in de schoolpraktijk worden gerealiseerd, van eenvoudig tot meer complex:

Toetsdata en leerlingwerk gebruiken om onderwijs te evalueren en verbeteren.
Leerlingenpanel of -raad instellen; klassegesprekken over lessen organiseren.
Participatief actieonderzoek uitvoeren met leerlingen als medeonderzoekers.
Leerlingonderzoek faciliteren met docenten in ondersteunende rol.
Democratische scholen inrichten met zelfgestuurd leren en gelijkwaardige besluitvorming.

Toepassing

Concrete stappen om leerlingparticipatie te bevorderen:

Begin klein: Start met een klassegesprek of focusgroep over een specifiek onderwerp.
Creëer veiligheid: Zorg dat leerlingen weten dat hun mening wordt gewaardeerd.
Maak impact zichtbaar: Laat zien wat er met de inbreng van leerlingen gebeurt.
Bouw capaciteit: Help leerlingen de vaardigheden te ontwikkelen die ze nodig hebben.
Reflecteer samen: Evalueer regelmatig het participatieproces en de opbrengst met alle betrokkenen.

Door deze aanpak wordt student agency in toenemende mate een duurzaam onderdeel van de onderwijspraktijk.

Egg, P. (2009). Research happens: I have a dream. In J. Fiedler & C. Posch (Eds.), Yes we can! Children researching their lives (pp. 111-123). Hofmann.
Fielding, M. (2001). Students as radical agents of change. Journal of Educational Change, 2(2), 123-141.
Fielding, M. (2011). Patterns of Partnership: Student Voice, Intergenerational Learning and Democratic Fellowship. In N. Mockler & J. Sachs (Eds.), Rethinking Educational Practice Through Reflexive Inquiry: Essays in Honour of Susan Groundwater-Smith (pp. 61-75). Springer.
Fielding, M., & Moss, P. (2011). Radical education and the common school: A democratic alternative. Routledge.
Groundwater-Smith, S., Dockett, S., & Bottrell, D. (2015). Participatory research with children and young people. SAGE Publications.
Hart, R. A. (1992). Children's Participation: from Tokenism to Citizenship. In Innocenti Essay (Vol. 4). Florence, Italy: UNICEF International Child Development Centre.
Mager, U., & Nowak, P. (2012). Effects of student participation in decision making at school. A systematic review and synthesis of empirical research. Educational Research Review, 7(1), 38-61.
MOCW. (2023). Kamerbrief Breed gesprek governance en (mede)zeggenschap. Den Haag
OHCHR. (1989). Convention on the Rights of the Child (General Assembly resolution 44/25 of 20 November 1989).
Schoots-Snijder, A. J. M., Tigelaar, E. H., & Admiraal, W. F. (2023). Leerlingperceptie van agency in het VO: een exploratief onderzoek naar het ontwerp en de kwaliteit van de Student Agency Scale (SAS). Pedagogische Studiën, 100(4), 448-485.
Schoots‐Snijder, A. J. M., Tigelaar, E. H., & Admiraal, W. F. (2025). Curriculum guidelines for the development of student agency in secondary education: A systematic review. The Curriculum Journal.
Smit, B. H. J. (2023). Dimensions of student participation: Participatory action research in a teacher education context [Dissertation, Universiteit Leiden]. Leiden University Scholarly Publications. Leiden, The Netherlands.
Smit, B. H. J., Meirink, J. A., Tigelaar, D. E. H., Berry, A. K., & Admiraal, W. F. (2022). Principles for school student participation in pre-service teacher action research: A practice architecture's perspective. Educational Action Research.
Verbeek, G., & Ponte, P. (2014). Participatie in het onderwijs: Onderzoek met en door leerlingen [Participation in education: Research with and by students]. Boom Lemma uitgevers.