Onderwijsvisievorming

Waarom is onderwijsvisievorming belangrijk?

Onderwijsvisievorming in het Nederlandse onderwijssysteem is uniek door de vrijheid van onderwijs en de grote mate van autonomie die daarmee gepaard gaat, en is tegelijkertijd nooit vrij van sturing door de overheid. In het speelveld tussen sturing en autonomie moeten scholen en docenten vanuit onder andere hun pedagogische, onderwijskundige, psychologische en levensbeschouwelijke visie onderwijs inrichten en vormgeven.

Wat is onderwijsvisievorming?

De vraag waartoe het onderwijs is en wat dat betekent voor hoe we onderwijs inrichten en vormgeven is altijd relevant. Enerzijds draagt onderwijs bij aan de ontwikkeling van zelfstandig leren denken, handelen en kiezen. Anderzijds bereidt onderwijs voor op deelname aan een open, pluriforme en democratische samenleving. Onderwijsvisievorming gaat over hoe scholen en docenten vanuit hun visie op onderwijs en vorming van leerlingen hun onderwijs inrichten en vormgeven. Die vormgeving wordt beïnvloed door onder andere wetgeving, kerndoelen, eindtermen en deugdelijkheidseisen. Het is belangrijk onderwijsvisievorming en curriculumontwikkeling te ondersteunen met een conceptueel kader, waarmee scholen en docenten hun bestaande praktijken en doelen kunnen verhelderen en alternatieve visies kunnen verkennen. 

Verdieping

Op het gebied van curriculumontwikkeling is er de afgelopen vijftien jaar veel gebeurd. Na het vaststellen van de kerndoelen en eindtermen in 2006, zijn verschillende projecten, zoals Onderwijs2032, curriculum.nu en de actualisatie van de kerndoelen en eindtermen door de Stichting Leerplanontwikkeling, geïnitieerd om de kerndoelen en eindtermen voor het funderend onderwijs te actualiseren (Janssen, Imelman, Meijer & Van der Ploeg, 2024). Daarbij is door verschillende actoren nadrukkelijk aandacht gevraagd voor een brede vorming van leerlingen (Biesta, 2010, 2018; Onderwijsraad, 2013, 2016) en is er in toenemende mate aandacht voor de pedagogische opdracht in het onderwijs (Janssen et al., 2024; Meijer, 2017).

Voor zijn promotieonderzoek heeft Zweeris (2025) instrumenten ontwikkeld die erop zijn gericht onderwijsvisies te verkennen met docenten en andere onderwijsprofessionals. Met behulp van een doelsysteem kunnen docenten reflecteren op ‘het wat’, ‘het hoe’ en ‘het waarom’ en ‘waartoe’ (praktijkvoorbeeld 1). Bovendien kan een top-down doelsysteem gebruikt worden om een abstract doel te conceptualiseren (praktijkvoorbeeld 2).

Curriculumontwikkeling is een complex proces en dient altijd ondersteund te worden door een conceptueel kader (Taba, 1962). Zweeris (2025) heeft voor zijn promotieonderzoek een conceptueel kader ontwikkeld waarbij de doeldomeinen kwalificatie, socialisatie en persoonsvorming (Biesta, 2010; Onderwijsraad, 2013, 2016) zijn uitgewerkt in relatie tot vier curriculumoriëntaties (Eisner & Vallance, 1974; Schiro, 2013) – zie hieronder. Met behulp van doelsysteeminterviews kunnen docenten reflecteren op de doelen die onderliggend zijn aan hun onderwijs en de verbinding leggen met verschillende theorieën over het waartoe van onderwijs (Zweeris, Tigelaar & Janssen, 2023, 2025).

Tabel 1: Conceptueel kader waarbij de doeldomeinen kwalificatie, socialisatie en persoonsvorming zijn uitgewerkt in relatie tot vier curriculumoriëntaties

Bovenstaand kader is ontwikkeld om een overzicht te creëren van verschillende onderwijsvisies. Uit onderzoek is gebleken dat doelsystemen geïnterpreteerd kunnen worden in relatie tot dit kader en zo inzicht kunnen bieden in de onderwijsvisie van docenten. Bovendien biedt het de mogelijkheid om te reflecteren op doelen die nog in mindere mate onderdeel zijn van een onderwijsvisie en biedt het de mogelijkheid – vrijblijvend – om nieuwe onderwijsactiviteiten te bedenken om die doelen te integreren.

Onderwijsvisievorming in de praktijk

Bovenstaand doelsysteem (figuur 1) komt uit een studie van Zweeris, Tigelaar en Janssen (2023) en biedt inzicht in de doelen die volgens een docent natuurkunde onderliggend zijn aan zijn lesactiviteiten. De doelen uit dit doelsysteem zijn door de onderzoekers geïnterpreteerd in relatie tot het kader van curriculumoriëntaties en doeldomeinen, waarbij naar voren kwam dat de beschreven doelen uitingen zijn van kwalificatie en persoonsvorming in relatie tot de Social Efficiency oriëntatie (zie tabel 2). Social Efficiency gaat over het aanleren van vaardigheden en competenties die bijdragen aan een constructieve economische en sociale deelname aan de samenleving. De docent gaf in het interview aan dat hij zijn vak leuk vindt en dat meer als middel ziet het probleemoplossend vermogen van leerlingen te ontwikkelen, iets wat veel gevraagd wordt op de arbeidsmarkt.

	Kwalificatie	Socialisatie	Persoonsvorming
Scholar Academic
Social Efficiency	Leerlingen voorbereiden op de samenleving. Examens halen en toegang tot hoger onderwijs. Probleemoplossend vermogen.		Zelfregulatie
Learner Centered
Social Reconstruction

Tabel 2: Interpretatie van doelen uit het doelsysteem van een docent natuurkunde in relatie tot het kader van curriculumoriëntaties en doeldomeinen.

Vooropgesteld: het is geheel valide als dit de onderwijsvisie van de docent representeert en er geen behoefte is om deze verder uit te breiden. De voorbeelden die volgen zijn ter illustratie. Stel dat de docent reflecteert op het doelsysteem en ziet dat zijn huidige lessen met name Social Efficiency representeren, kan dat een aanleiding zijn om meerdere onderwijsvisies te verkennen. Vanuit de Learner Centered-oriëntatie zou de docent bijvoorbeeld kunnen beslissen om leerlingen meer autonomie te geven over wat zij willen leren en hen de ruimte geven om, binnen de kaders van het vak, hun interesses te volgen. Vanuit de Social Reconstruction-oriëntatie zou de docent na kunnen denken over hoe inzichten uit de natuurkunde bij kunnen dragen aan een betere samenleving en leerlingen motiveren om de kennis ook zo te gebruiken. Daarbij kan gedacht worden aan de goede en gevaarlijke toepassingen van kernenergie. 

Een andere manier om onderwijsprofessionals te helpen met het verhelderen van hun visie is een top-down doelsysteem om een doel of theorie te concretiseren en vertalen naar lesactiviteiten. Dit kan zowel individueel ingezet worden, als met een team. In Figuur 2 is een top-down doelsysteem te zien waar een docent is gevraagd om een doel waar hij waarde aan hecht verder te concretiseren.

Het gekozen doel door deze docent was ‘het vinden van je eigen stem’, waarna werd gevraagd om te concretiseren wat daaronder verstaan wordt. Op de eerste laag onder het doel is te lezen dat de docent dat concretiseert met de doelen ‘bewust worden van je aannames’, ‘het ontwikkelen van een filosofisch vocabulaire’ en ‘argumentatievaardigheden ontwikkelen’. Op de lagen daaronder wordt vervolgens steeds verder geconcretiseerd wat de subdoelen zijn, totdat er concrete lesactiviteiten worden geformuleerd.

Met oog op de geactualiseerde kerndoelen en eindtermen kan deze werkwijze helpen om overzicht te creëren, en bijdragen aan het concretiseren van de nieuwe eisen naar lesactiviteiten. Daarnaast biedt het kader van curriculumoriëntaties en doeldomeinen de mogelijkheid om de school-specifieke onderwijsvisie te verkennen en gebruiken om de activiteiten van daaruit te ontwikkelen.

Toepassing

• Instrumenten uit het proefschrift van Zweeris (2025) bieden de mogelijkheid om zowel vanuit de praktijk (bottom-up) als vanuit (theoretische) doelen (top-down) na te denken over onderwijsactiviteiten.
• Het kader van curriculumoriëntaties en doeldomeinen biedt de mogelijkheid om te reflecteren op visies die onderliggend zijn aan de eigen onderwijspraktijk en de eigen visie te positioneren in de verschillende theorieën over het waartoe van onderwijs.
• Doelsystemen ondersteunen docenten in hun reflectie op de doelen die onderliggend zijn aan hun onderwijspraktijk.