Taalbewust onderwijs

Taalbewustzijn in het onderwijs

Waarom is taalbewustzijn in het onderwijs belangrijk?

Taal heeft meerdere functies in het onderwijs: als doel van het leren, als middel om te leren, en als onderdeel van de leeromgeving. Daardoor zijn alle onderwijsinstellingen meertalige omgevingen, en speelt taal bij alle vakken en disciplines een belangrijke rol.

Wat is het?

Taal speelt vanuit drie verschillende perspectieven een rol in het onderwijs:

1. Het geven van onderwijs dat gericht is op het leren van een vreemde of tweede taal, of verdieping in de eigen moedertaal;
2. Het geven van onderwijs binnen een ‘zaakvak’, waarin aandacht wordt besteed aan talige/communicatieve aspecten van het vak;
3. Het creëren van een schoolcultuur waarin diverse talige identiteiten gewaardeerd zijn en gebruikt kunnen worden in het leerproces.

Dit is van toepassing bij onderwijs op alle niveaus, in alle contexten. Op de middelbare school kunnen kinderen in hun lessen in aanraking komen met maar liefst zes verschillende talen, naast eventuele andere thuistalen (Mearns & Hajer 2020). In het hoger onderwijs kunnen studenten kiezen zich te specialiseren in een specifieke taal en cultuur of in de taalwetenschap. Daarnaast leren studenten en leerlingen in alle onderwijssituaties door middel van taal. In veel gevallen wordt deze taal niet bij hen thuis gesproken.  In deze zin is het belangrijk dat docenten bewust zijn van de rol van taal binnen het eigen vakgebied. Bovendien vormen talen een onderdeel van de identiteiten van leerlingen, studenten en docenten, wat een invloed kan hebben op hun functioneren en hun welzijn binnen de leeromgeving.

Verdieping

Het doel van het taalonderwijs in zowel de moedertaal als andere talen, is dat leerders communicatief competent worden. Taalonderwijs gaat dus verder dan het aanleren van taalvaardigheid alleen: het gaat ook om de ontwikkeling van taal- en cultuurbewustzijn. Leren over verschillende culturen en deze relativeren aan de eigen cultuur helpt leerlingen en studenten in hun ontwikkeling als kritische wereldburgers. Wat betreft taalbewustzijn bedoelen we onderwerpen zoals de structuur van taal (dieper en breder dan de oppervlakkige grammatica gevat in regeltjes), cognitieve aspecten van taal, en sociale implicaties van het gebruik van taal en taalvarianten.

Ook binnen niet-talige vakgebieden spelen taal en taalverwerving een essentiële rol. Een vak leren betekent leren denken, doen en communiceren op manieren die passen bij een onderwijsomgeving, bij de inhoud en bij het vakgebied, oftewel ontwikkeling van ‘disciplinaire geletterdheid’ (disciplinary literacies). Ook al is het onderwijs in een taal die je normaal gesproken goed verstaat, moet je dus bij het leren toch nieuwe vormen van die taal eigen maken. In het tweetalig onderwijs in voortgezet en primair onderwijs en mbo, en English-medium instruction in het hoger onderwijs, faciliteren docenten ook nog verwerving van de Engelse taal die de leerder nodig heeft binnen specifieke vakgebieden. Dit geldt ook voor leerlingen en studenten die leren door Nederlands, als dat niet hun moedertaal is. Benaderingen zoals Content and Language Integrated Learning (CLIL) en taalgericht vakonderwijs (tvo) zijn in deze contexten belangrijk.

Naast de verschillende schooltalen, zijn er in vrijwel alle onderwijsomgevingen ook andere talen aanwezig. De Nederlandse samenleving wordt steeds meertaliger (Schmeets & Cornips, 2021), waardoor veel leerlingen, studenten en docenten een breed taalrepertoire mee de klas in brengen. Deze meertaligheid kan benut worden om het leren te bevorderen. Dat zorgt voor een rijke en inclusieve leeromgeving waarin meertalige leerders  hun volledig leerpotentieel kunnen realiseren (van Beuningen, Smit, & van Popta, 2024).

Het is dus van belang dat iedere docent een taalbewust docent wordt, ook bij zaakvakken, en dat iedere onderwijsinstelling ruimte biedt aan meertaligheid. Daarnaast dient ieder vak – dus ook de talen – eigen inhoud te hebben en betekenisvolle communicatie te bevorderen. Op deze manier ondersteunen we de talige en ook de algemene ontwikkeling van leerlingen en studenten van verschillende achtergronden en ervaringen binnen een meertalige samenleving.

Taalbewust onderwijs in de praktijk

Bij het ICLON werken we op verschillende manieren aan taalbewust onderwijs. Hieronder zijn enkele voorbeelden, uit verschillende afdelingen en op verschillende onderwijsniveaus.

ICLON-onderzoek heeft aangetoond dat ondertiteling helpt bij het leren van een taal – zelfs buiten het klaslokaal – zolang dit maar effectief wordt ingezet. Sjoerd Lindeburg onderzoekt hoe taalleerders in voortgezet en wetenschappelijk onderwijs gebruikmaken van audiovisueel materiaal, wat effectief kijkgedrag is en hoe leerders het maximale uit audiovisueel materiaal kunnen halen buiten het klaslokaal.

In het World Teachers Programme, leren studenten van de lerarenopleiding lesgeven op een taalbewuste manier. Ze verdiepen zich in de principes van CLIL en taalgericht vakonderwijs, en passen die toe in hun lespraktijk op tweetalige en internationale middelbare scholen. Ze geven aan hun taalbewuste praktijken ook in te zetten bij het lesgeven op Nederlandstalige scholen.  

Het Wetenschapsknooppunt verzorgt op Haagse basisscholen workshops over de meertaligheid in hun klassen en omgeving. Één van de activiteiten die direct het meertalige talent van een klas kan laten zien, is om alle leerlingen op het bord alle talen op te laten schrijven die ze beheersen.

Ook docenten hebben meertalige en interculturele identiteite. Xu Liu heeft promotieonderzoek gedaan naar de manier waarop Chinese taaldocenten in het voortgezet onderwijs en op taalinstituten in Nederland zich ontwikkelen als professional binnen de interculturele context. Ze geeft ruimte aan de ervaringen van de docenten en maakt aanbevelingen voor hoe scholen en lerarenopleidingen ze kunnen ondersteunen.

Tips voor taalbewust onderwijs

• Tip voor alle docenten: Bij het formuleren van leerdoelen voor je lessen, denk na: welke taal of andere communicatievormen komen daarbij kijken? Bedenk bij het voorbereiden van je les(materialen) hoe je ervoor zorgt dat de leerlingen/studenten die taal of communicatie kunnen verstaan, om toegang te krijgen tot de leerstof, en kunnen produceren, om te demonstreren wat ze geleerd hebben?
• Tip voor taaldocenten: kies inhoud die relevant is voor je vakgebied. In plaats van materiaal te lenen uit andere vakken, gebruik teksten en thema’s die aansluiten bij taal en cultuur. Zo werk je gericht aan de kerndoelen en eindtermen binnen de nieuwe domeinen taalbewustzijn en cultuurbewustzijn.
• Weet jij welke talen/dialecten jouw leerlingen spreken? Laat ze een taalportret maken: misschien word je verrast! Bespreek daarna kort in de groep hoe de leerlingen naar hun meertaligheid kijken, en bedenk samen manieren waarop hun talen hen kunnen helpen bij het leren. Maak samen afspraken over hoe en wanneer verschillende talen gebruikt worden in de klas.
• Wil je met je team aan de slag rondom het thema meertaligheid? SLO heeft een Teamgids Meertaligheid VO ontwikkeld.
• Taal en inclusie hangen nauw met elkaar samen. Voor meer informatie daarover en voor tips over hoe je door taalondersteunde didactiek en aandacht voor meertaligheid een inclusieve(re) leeromgeving kunt creëren, zie ook het thema Inclusief onderwijs.