Roken en de tabakslobby van vier kanten bekeken
Artsen mengen zich erin, de rechter wordt erbij gehaald en 'de roker' lijkt soms een paria te worden. Van lobby-expert tot medisch bioloog: vier Leidse wetenschappers geven hun kijk op roken, de tabaksindustrie en rookbeleid.
'Het krachtenveld kantelt steeds verder naar een algeheel rookverbod’
Het zal geen twee jaar duren, eerder tien jaar, maar we komen steeds dichter bij het punt dat roken in Nederland wordt verboden. Dat denkt bijzonder hoogleraar Public Affairs Arco Timmermans. De lobby-deskundige voorziet dat de mythische proporties van de tabakslobby het gaan afleggen tegen de andere krachten, die momenteel steeds sterker worden.
'Het front tégen het roken wordt steeds breder. De alliantie Nederland Rookvrij krijgt steeds meer partners. Artsen, bedrijven, schoorvoetend ook de horeca. Als het maatschappelijke taboe steeds verder groeit, is een formeel taboe de volgende stap. Oftewel een verbod.'
Het verlies van de tabakslobby komt niet alleen door de tegenkrachten, zegt Timmermans. 'Het komt ook doordat de tabakslobby zich vaak niet aan de spelregels houdt. Zo bleken er in Brussel veel meer tabakslobbyisten actief te zijn dan het aantal dat netjes geregistreerd staat in het Europese transparantieregister. Met dat soort onthullingen stijgt de maatschappelijke verontwaardiging.' Politici en ambtenaren kunnen het daardoor ook steeds moeilijker verantwoorden om met de tabaksindustrie in gesprek te gaan, zegt Timmermans: 'Die gaan meer op hun tellen passen.'
We weten allang hoe slecht roken is, waarom heeft de samenleving het niet eerder uitgebannen? 'Zachte instrumenten zoals voorlichting werken niet. Het moeilijke bij tabak is dat het niet focus event gevoelig is, net als alcohol en gokken dat ook niet zijn. Er is niet één groot ongeluk dat in één keer overtuigt van de noodzaak van een verbod, zoals dit voorjaar het ongeluk met de stint. Toen werden die voertuigen meteen van de weg gehaald.'
'Wij artsen waren veel te lang in slaap gesust'
Kinderlongarts Noor Rikkers van het LUMC was een van de artsen die 3 september op de publieke tribune van de Tweede Kamer zaten, toen daar het Nationaal Preventieakkoord werd besproken.
Rikkers is fel tegen roken, maar het laatste wat ze wil, is rokers in het verdomhoekje zetten. 'De eerste vraag die iemand krijgt na de diagnose longkanker is: heb je gerookt? Mensen denken: als je rookt, is longkanker je eigen schuld. Fout. De roker heeft geen schuld, die is verslaafd. De tabaksindustrie is schuldig.'
De kinderlongarts is woest op de tabaksindustrie. 'Ze stoppen er vanille, suiker en cacao in om sigaretten lekkerder te maken voor kinderen. Antihoestmiddel zodat je niet meteen gaat hoesten. Ammoniak, dat zorgt dat de nicotine in zeven seconden je brein bereikt. Daardoor associeer je het genot van nicotine met wat je aan het doen bent: roken. Kinderen zijn binnen een maand verslaafd.' Na een korte adempauze vervolgt ze: 'Roken is net zo verslavend als heroïne en cocaïne. Elk jaar sterven er in Nederland 60 baby's rond de geboorte, omdat hun moeder rookte tijdens de zwangerschap. Twee derde van de doorrokers overlijdt aan de gevolgen van roken.'
Je zou zeggen: artsen weten wel hoe slecht roken is, longartsen voorop. Maar dat viel lange tijd tegen. Rikkers: 'Ook wij artsen hebben het veel te lang geaccepteerd. Roken was vroeger zo normaal, wij waren in slaap gesust. Menig dokter rookte ook. Ik werd pas wakker toen ik in me er in 2014 in ging verdiepen. Ik schrok me rot. Ik ontdekte dat iedere dag honderd Nederlandse kinderen begonnen met roken. Dat werd mijn motivatie voor de strijd om een rookvrije generatie.'
'Erken dat mensen behoeften hebben en daar iets mee moeten'
Hij begon met goedkope sjekkies toen hij een jaar of twaalf was. Bernhard Hommel, tegenwoordig psychologiehoogleraar en onder meer gespecialiseerd in actiecontrole, rookte soms hele perioden niet. 'Later kocht ik sigaretten, en toen ik daarmee wilde stoppen, heb ik een zwaar half jaar gehad.'
Hommel onderscheidt vier prikkels om te roken, waarbij de gevoeligheid voor elke prikkel verschilt per persoon. 'De fysieke verslaving, en de psychologische: je wilt iets en je krijgt het met een sigaret. Als derde: roken kan je een houding geven als je ergens alleen bent en je onzeker voelt. Die functie neemt de smartphone nu over.' Ten slotte is er de sociale functie: 'Het is "wij gezellige rokers", tegenover ongezellige niet-rokers. Zeker als ze gedwongen op balkons of terrassen bij elkaar moeten staan.'
'Vroeger was roken ook cool, dat bepaalt of mensen ermee beginnen. Dat neemt nu af. Al valt het me op dat ik in films weer meer steracteurs zie roken.' Wellicht omzeilt de tabaksindustrie zo het reclameverbod.
Hoe verminder je als samenleving het roken? 'Zeggen dat het slecht is en dat het niet mag, werkt bij veel mensen niet. Er moet iets voor in de plaats komen, je moet erkennen dat mensen behoeften hebben en daar iets mee moeten. Het moet iets zijn wat mensen gaaf vinden om te doen en wat cool is. Samen sporten bijvoorbeeld, of spelletjes spelen.' Dat is wel wat hoogdrempeliger dan een sigaret opsteken. 'Zeker. Ik zeg ook zeker niet dat het makkelijk is.' Het is Hommel uiteindelijk wel gelukt: sinds dat zware halfjaar, alweer lang geleden, is hij een ex-roker.
‘Door roken word je vatbaarder voor infecties’
Op de afdeling Longziekten van het LUMC wordt nog flink gepaft. In een speciale rookruimte laat Anne van der Does namelijk met een speciale opstelling sigarettenrook langs longcellen in kweekbakjes gaan. Daarmee wil ze uitzoeken hoe sigarettenrook die cellen precies aantast. En dan hopelijk daarna of die schade nog te verhelpen is.
De gekweekte cellen komen uit patiënten met COPD: chronische bronchitis of longemfyseem, meestal veroorzaakt door roken. Van der Does kweekt de cellen totdat ze een goede, levende imitatie heeft van het oppervlak in je luchtwegen waar sigarettenrook passeert. 'In dat longepitheel zitten bijvoorbeeld cellen met trilhaartjes en cellen die slijm maken, dat is erg belangrijk om vuil uit je longen weg te werken. Soms hoest je om dat proces te helpen.'
Als je een kwartier rook langs de kweekcellen laat gaan, ziet Van der Does een ontstekingsreactie in de cellen. 'Doen we dat een tijdlang elke dag, dan ontstaan blijvende effecten. De trilhaarcellen functioneren slechter of sterven af, zodat ze vuil niet goed meer afvoeren. Ook cellen die afweermoleculen maken tegen bacteriën, onze eigen antibiotica, functioneren slechter. Wondjes die wij aanbrengen, genezen slechter. Kortom: je wordt vatbaarder voor infecties.'
Hoewel longkanker niet haar specialisme is, weet van der Does dat roken DNA-schade veroorzaakt, wat leidt tot het ontstaan van longkanker. 'Omdat de cellen die schade niet meer kunnen repareren, kunnen de cellen ongeremd gaan delen, en zo een tumor vormen.'
Tekst: Rianne Lindhout
Mail de redactie