Taal als tijdmachine
Marian Klamer legt verdwijnende Austronesische en Papuatalen vast en werpt nieuw licht op de Indonesische geschiedenis.
Zo’n 90 procent van de Austronesiche en Papuatalen dreigt snel uit te sterven. Marian Klamer is 's werelds enige hoogleraar die beide taalgroepen onderzoekt. Ze legt talen vast voordat ze verdwijnen en werpt nieuw licht op de Indonesische geschiedenis. Oratie 6 februari
Kleine talen Indonesië sterven uit
Klamer richt zich op de Austronesische en Papuatalen van Indonesië waar zo’n 700 talen worden gesproken. Ze vreest dat 90 procent hiervan binnen twee generaties uitsterft, want tegenwoordig voeden ouders hun kinderen voornamelijk op in het Indonesisch, de nationale taal. Wat gaat er nog meer verloren als deze talen uitsterven? Klamer: ‘Een deel van de cultuur en geschiedenis. Want de overlevering hiervan – door de verhalen en liederen van oude familieleden – verdwijnt.
Alleen koloniale bronnen
De Papua-sprekers beschikken niet over eigen geschreven bronnen van het verleden. Klamer: ‘De enige geschreven bronnen zijn van Nederlanders en Portugezen en dateren uit de koloniale tijd. Hierin worden bewoners vaak omschreven als enge kannibalistische heidenen.’ Om ervoor te zorgen dat de talen niet volledig uitsterven, maakt ze samen met collega’s woordenboeken en grammaticaboeken van deze talen. In Indonesië groeit wel het besef dat lokale talen ook hun waarde hebben, maar de regering stelt nog maar mondjesmaat geld beschikbaar om er onderzoek naar te doen.
Taal als tijdmachine
Huidige sprekers hebben zelf vaak geen flauw idee waar een woord vandaan komt. Klamer: ‘Als je in meerdere talen op verwante leenwoorden stuit, kun je reconstrueren wanneer bijvoorbeeld Papua-sprekers aan de kust met bewoners in de bergen of andere eilanden in contact zijn geweest. Daarom heet mijn oratie “Taal als tijdmachine”, taal zegt immers wat over het verleden. Mijn reconstructie biedt ook goede aanknopingspunten voor archeologisch onderzoek.'
Interviews op locatie
In deze race tegen de klok doet Klamer onderzoek op de Kleine Sunda eilanden in Oost-Indonesië. Deze drie eilanden zijn in oppervlakte samen kleiner dan Nederland. Toch worden er in het gebied niet minder dan 40 verschillende talen gesproken. In afgelegen dorpjes interviewt ze bewoners met een videocamera en legt hen een woordenlijst voor. Klamer zoekt specifiek naar leenwoorden en getalsystemen in de talen. Want leenwoorden, uit een andere taal overgenomen, en de wijze van tellen, geven informa tie over het contact met andere bevolkingsgroepen in het verleden. Een postdoc van Klamer, een computationele taalkundige, helpt met computermodellen de verwantschap vast te stellen.
Papuasprekers meer outgoing dan gedacht
Dankzij de taalanalyse identificeerde ze op de eilanden Alor en Pantar verschillende groepen die ieder hun eigen contacten hadden met een ander eiland. Klamer: ‘De mensen op deze eilanden blijken meer naar buiten gericht dan koloniale bronnen doen vermoeden.’ Ook bevestigt haar onderzoek hoe sterk de lokale talen van elkaar kunnen verschillen: bewoners uit één dorp kunnen regelmatig elkaars taal niet verstaan.
Ook groot verlies voor de wetenschap
Uitstervende talen zijn niet alleen een verlies voor de sprekers, benadrukt Klamer. ‘Door het bestuderen van zoveel mogelijk talen proberen taalwetenschappers patronen en afwijkingen in talen te ontdekken. Dat leert ons meer over de mogelijkheden en grenzen aan variatie in taal. Als al deze talen uitsterven, verliezen we een enorme database aan informatie.’
Eén derde van alle talen
Er zijn 1200 Austronesische talen die worden gesproken in Madagascar, de Filipijnen, Indonesië, de Pacific, Nieuw Zeeland, tot aan Hawaii en Easter Island. Bekende Austronesische talen zijn het Indonesisch en het Maleis. Maar de meeste talen zijn piepklein met slechts een paar duizend sprekers, waarvan meer dan 90 procent niet op schrift.
Papuatalen worden in Nieuw Guinea en omgeving gesproken en hun aantal wordt geschat op circa 800. Ze bestaan uit 20 verschillende taalfamilies. Bij elkaar omvatten de Austronesische en Papuatalen zo’n 2000 talen. Dat is één derde van alle talen in de wereld.