Van Steno tot Snickers: het Antropoceen door de ogen van een meerkoet
Plasticvervuiling beeld: Auke-Florian Hiemstra
Wat op het eerste gezicht een gewoon meerkoetnest leek, bleek een vijfsterrenlocatie met een fascinerende geschiedenis. Onder een steiger bij het Rokin in Amsterdam ontdekte bioloog Auke-Florian Hiemstra een waar tijdcapsulenest, van mondkapjes uit de coronatijd tot een Mars-verpakking uit 1994.
Hiemstra onderzoekt al jaren hoe meerkoeten stedelijk afval verwerken in hun nesten en wat de consequenties daarvan zijn. Tijdens het verzamelen van die nesten stuitte Hiemstra samen met een student op een nest bij het Rokin in Amsterdam. Het leek eigenlijk een heel normaal nest, vertelt de externe promovendus van Universiteit Leiden. Maar hoe dieper hij groef, hoe ouder het plastic werd. ‘Uiteindelijk vonden we helemaal onderin een Mars-wikkel met reclame voor het WK voetbal van 1994.’ Daarmee draagt het meerkoetnest ruim dertig jaar aan plastic geschiedenis met zich mee.
Door de houdbaarheidsdatum van de verpakkingen te checken wist Hiemstra precies te reconstrueren wat er op die plek gebeurd was. Het nest bleek echt een soort tijdlijn te zijn, een opeenstapeling van verschillende nestlagen.
Steno, de grondlegger van stratigrafie
Het idee dat jongere lagen bovenop oudere liggen, klinkt logisch. Toch was dat in de zeventiende eeuw revolutionair. De Leidse geleerde Niels Stensen, beter bekend als Steno, legde hiermee de basis voor de stratigrafie, een gebied in de geologie. Hiemstra herkent dit principe nu ook in de nesten van meerkoeten. ‘Wat ooit over gesteentes ging, geldt net zo goed voor plastic nestlagen.’
Net als Hiemstra studeerde Steno in Leiden. Het idee dat mijn onderzoek voortbouwt op principes die eeuwen geleden hier zijn bedacht, vind ik heel bijzonder’, zegt hij. ‘En dan met een toepassing die Steno nooit had kunnen bedenken; de uitvinding van plastic lag nog ver in de toekomst.’
Een ecologische magneet van plastic
In dertig jaar tijd hebben minstens tien broedparen dit nest gebruikt. ‘We noemen dat een ecologische magneet, een plek waar dieren steeds weer naar terugkeren.’ En dat is opmerkelijk: normaal bouwen meerkoeten elk jaar een nieuw nest, van natuurlijk materiaal dat na verloop van tijd vergaat. Plastic doet dat niet. Daardoor ontstaat een stevig fundament dat jaar op jaar opnieuw wordt benut. ‘Even wat nieuw materiaal erop en je hebt weer een fris bedje.’
Hergebruik zou betekenen dat meerkoeten meer tijd hebben om voedsel te verzamelen of hun territorium te verdedigen, maar het hergebruiken van een coronalaag met al die mondkapjes waarin je makkelijk verstrikt kan ook heel gevaarlijk zijn.
Voor een meerkoet waardevol materiaal
Sommige materialen kwamen door de jaren opvallend vaak terug, zoals McDonald’s-verpakkingen. ‘Ik voelde me soms meer een soort McDonald’s-archeoloog dan bioloog’, grapt Hiemstra. De verpakkingen dienden niet als afval, maar als bouwmateriaal voor de meerkoetnesten – een herwaardering van wat wij wegwerpen. De plek hadden ze niet beter kunnen kiezen, dit zowat archeologische meerkoet nest vond Hiemstra recht voor het archeologische museum van Amsterdam.
Dat plastic niet vergaat, blijkt ook uit de cijfers: inmiddels is er twee keer zoveel plastic op aarde dan de totale massa van alle dieren samen. Dus het is ergens ook niet gek dat zo’n meerkoet af en toe een nest met plastic gaat bouwen. ‘Dat verhaal van plasticvervuiling, dat kennen we inmiddels wel. Maar door de ogen van een meerkoet wordt dat verhaal ineens tastbaar, en confronterend’, zegt Hiemstra. ‘Wat voor ons afval is, is voor een meerkoet waardevol materiaal. Dat zijn wij zelf een beetje vergeten.’
Te zien in Den Haag
Voor degenen wiens fascinatie met dit nest nog niet over is, kan het binnenkort bewonderen in de Antropoceen-tentoonstelling van Museon-Omniversum in Den Haag. Hiemstra: ‘Ik hoop dat dit nest heel veel jonge kinderen aan het denken gaat zetten over hoe we zouden willen dat de toekomstige nestlagen eruit gaan zien.
Wetenschappelijke publicatie
Het onderzoek van Hiemstra is gepubliceerd in Ecology. The New York Times, Guardian, BBC, National Geographic, en zowel Nature als Science berichtte erover. Hiemstra maakte zelf een post op Bluesky over de publicatie.
Om zijn onderzoek naar de impact van de mens voort te zetten zoekt Hiemstra nu financiering voor een PostDoc-positie.