Mladić veroordeeld tot levenslang: missie geslaagd?
Ook in hoger beroep is Ratko Mladić veroordeeld tot een levenslange gevangenisstraf voor genocide en oorlogsmisdaden. De uitspraak is een van de laatsten van het Joegoslavië-tribunaal. Missie geslaagd?
Noot: dit artikel is in 2020 gepubliceerd, en op 8 juni 2021 bijgewerkt met het laatste nieuws.
‘Meneer Praljak, u mag gaan zitten,’ zegt de rechter van het Joegoslaviëtribunaal op 29 november 2017 vriendelijk maar dwingend. Maar Slobodan Praljak gaat niet zitten. De Bosnisch-Kroatische militair is zojuist tot 20 jaar cel veroordeeld wegens oorlogsmisdaden, en hij weigert zich neer te leggen bij de uitspraak. ‘Slobodan Praljak is geen oorlogsmisdadiger,’ zegt de grote man met de witte baard en de stevige dopneus over zichzelf in de derde persoon. ‘Daarom verwerp ik uw uitspraak.’ Hij brengt een klein flesje naar zijn mond met daarin de dodelijke stof kaliumcyanide en drinkt het in een teug leeg. De camera draait weg, er zakken gordijnen voor de publiekstribune en niet veel later sterft Praljak.
Enkele kilometers verderop ziet Carsten Stahn het vanachter zijn laptop gebeuren. Hij was in shock, herinnert hij zich. Een zelfmoord voor het oog van de hele wereld, dat was bijna te absurd om waar te zijn. Tegelijkertijd was de hoogleraar Internationaal Strafrecht ook onder de indruk van het verhaal achter de daad. Iedere rechter of advocaat zal beamen dat de rechtszaal vaak een theater is waarin eenieder zijn eigen rol speelt. Als je er zo tegenaan kijkt dan was de zelfverkozen dood van Praljak de ultieme slotact, eentje waarmee hij de rechtbank nog een laatste maal in het gezicht spuugde en haar legitimiteit betwistte.
In zijn nieuwe boek neemt Stahn ons mee in de coulissen van dit theater. Legacies of the International Criminal Tribunal for the Former Yugoslavia is de definitieve evaluatie van het Joegoslaviëtribunaal (ICTY) dat sinds 1993 in Den Haag was gevestigd. In 2017 werd het tribunaal namelijk officieel gesloten, na zo’n 10.000 procesdagen, 161 aanklachten, 4650 getuigenverhoren en één zelfmoord. Stahns boek duikt diep in de erfenis van het tribunaal. In hoeverre was het tribunaal een succes? Wat heeft het ons geleerd over internationaal strafrecht? Maar ook: tegen welke hindernissen liep het ICTY aan?
Op de cover van het boek staat een intrigerende foto. We zien een man in driedelig pak zijn cello bespelen op de resten van een ingestort gebouw. Waarom koos u uitgerekend deze afbeelding?
‘Op de foto zie je Vedran Smailović. Hij speelt hier op de ruïnes van de bibliotheek van Sarajevo, tijdens het beleg van die stad door Servische troepen [van 1992 tot 1996, red.]. Voor mij is het een symbool van hoop. In een oorlog wordt vaak geprobeerd om de cultuur en identiteit van de vijand te vernietigen, maar deze foto laat duidelijk zien dat cultuur altijd weer opbloeit, zelfs op de meest verwoeste plekken. Het Joegoslaviëtribunaal doet grofweg hetzelfde. Het kan weliswaar niet de misdaden uit het verleden uitwissen, maar het kan wel het signaal uitzenden van hoop op betere tijden.’
Het beleg van Sarajevo was een van de schanddaden in de verschillende oorlogen die uitbraken nadat het voormalige Joegoslavië uit elkaar viel. De Bosnische hoofdstad was jarenlang omsingeld door Servische troepen, die vanuit de heuvels met kanonnen op de laaggelegen stad schoten. Daarbij kwamen meer dan vijfduizend burgers om het leven. Nog tijdens het beleg werd het Joegoslaviëtribunaal opgericht, dat onderzoek ging doen naar schendingen van de mensenrechten vanaf 1991.
Kunnen we met de kennis van nu zeggen: het Joegoslaviëtribunaal was een succes? Mission accomplished?
‘Het is toevallig dat je uitgerekend die woorden gebruikt, want precies zo verwoordde de rechtbankvoorzitter Carmel Agius het toen hij zijn laatste toespraak hield voor de VN-veiligheidsraad. Mission accomplished. En sommige wapenfeiten geven daar ook aanleiding toe. Zo zijn er bijvoorbeeld helemaal geen voortvluchtigen meer. Er zijn 161 mensen aangeklaagd, en al die mensen zijn ook daadwerkelijk voor de rechtbank verschenen. Bovendien hebben onder meer Milošević, Karadžić en Mladić in het beklaagdenbankje gestaan. Dat is ontzettend belangrijk, want het geeft een duidelijk signaal dat ook de leiders niet wegkomen met oorlogsmisdaden.’
Daar wilde ik het graag met u over hebben. Als u moet kiezen, welke veroordeling van het tribunaal is dan het meest toonaangevend geweest?
‘De hoofdoverwinning van het tribunaal is niet één enkele zaak. De belangrijkste bijdrage die het ICTY heeft geleverd, is dat het brak met het verleden. Het tribunaal heeft succesvol aangetoond dat je misdaden kunt bestraffen die ver weg zijn gepleegd. Het gaat niet alleen om het straffen van de daders, maar ook om de communicatieve en zelfs pedagogische impact op de samenleving waar de misdaden hebben plaatsgevonden. Je luistert naar de daders en naar de slachtoffers, en samen reconstrueer je wat er is gebeurd. En vooral waarom.’
Sommige critici vinden de straffen wel erg laag. Zo werd slechts eenmaal een levenslange gevangenisstraf opgelegd.
‘Veel mensen rekenen internationale tribunalen af op het aantal veroordelingen, of op de lengte van de straffen. Maar zo werkt het niet. Want ook een vrijspraak kan aantonen dat er een eerlijk en zorgvuldig proces heeft plaatsgevonden, dat het recht en de rechtvaardigheid hebben zegegevierd. Ook daarin liep het ICTY voor de troepen uit. Het tribunaal heeft flink geïnvesteerd in het verbeteren van de verdediging van de verdachten, om te voorkomen dat er een onbalans zou ontstaan tussen de aanklager en de advocaten.’
‘Toch zijn de straffen inderdaad relatief laag. Dat plaatst de internationale gemeenschap nu al voor problemen. De eerste oorlogsmisdadigers komen al bijna vrij omdat zij twee derde van hun straf hebben uitgezeten. Als zij terugkeren in de samenleving, kan dat de spanningen doen oplaaien.’
En zo zijn er meer uitdagingen, open eindjes en onzekerheden, laat Stahn in het boek zien. Want al zorgde het Joegoslaviëtribunaal er inderdaad voor dat alle voortvluchtigen voor het gerecht werden gebracht, toch worden in het 672 pagina’s tellende werk heel wat harde noten gekraakt. Zo bleek de afschrikkende werking van het gloednieuwe hof niet voldoende om het geweld in Joegoslavië te doen stoppen. Sterker nog, de grootste misdaad werd gepleegd nadat het hof al was opgericht: in 1995 werden meer dan achtduizend jongens en mannen vermoord in de moslimenclave Srebrenica.
Wat heeft het Joegoslaviëtribunaal volgens u niet kunnen oplossen?
‘Het tribunaal is niet in staat gebleken om de verschillen in te maatschappij de overbruggen. Met name in Kroatië en Servië zie je dat de nationalistische narratieven enorm hardnekkig blijven, ondanks de veroordelingen. Oorlogsmisdadigers worden nog altijd op een schild gehesen en als helden vereerd. Dat is kwalijk, de angel is kennelijk nog niet uit het conflict.’
Ondertussen dient zich ook een ander probleem aan: de macht van autoritaire leiders. Die laten geregeld blijken dat zij weinig moeten hebben van de ‘bemoeienis’ van internationale gerechtshoven. Zo kondigde de Amerikaanse president Trump in juni sancties aan tegen medewerkers van het Internationaal Strafhof (ICC) die onderzoek doen naar mogelijke Amerikaanse oorlogsmisdaden in Afghanistan. Washington en het ICC liggen ‘op ramkoers’, kopte dagblad Trouw.
Bent u niet bang dat dit het einde zal betekenen van de internationale gerechtshoven die de laatste decennia met veel pijn en moeite zijn opgericht?
‘We zien inderdaad een terugslag. Maar we moeten niet vergeten dat de grootste bijdrage van internationale instituties buiten de schijnwerpers plaatsvindt, waar op een dagelijkse basis succesvol wordt samengewerkt. Bovendien is een stabiele internationale rechtsorde vaak juist in het belang van de grote machthebbers zoals de Verenigde Staten. En dat lieten de meeste Amerikaanse regeringen ook merken. Je zou zelfs kunnen zeggen dat geen enkel land zoveel heeft betekend voor het internationaal strafrecht: Amerika was immers groot pleitbezorger van de oorlogstribunalen in Nürnberg en Tokio, maar ook van het Joegoslaviëtribunaal. Dat zelfde geldt voor rechtszaken tegen oorlogsmisdadigers in Oeganda, Libië en Soedan. Ja, dat is momenteel wel anders.’
Hoe ziet u de toekomst? Is het Joegoslaviëtribunaal een blauwdruk voor de komende tientallen jaren?
‘Nee, dat denk ik niet. Je ziet dat het internationaal recht steeds pluralistischer wordt. Er wordt als het ware maatwerk geleverd voor iedere afzonderlijke situatie. In Tsjaad werd bijvoorbeeld een hybride gerechtshof opgericht tegen voormalig dictator Hissene Habre, dat deels nationaal en deels internationaal opereert. Syrië heeft zich nooit aangesloten bij het Internationaal Strafhof, maar wel lukte het nationale rechtbanken in Spanje en Duitsland om enkele misdadigers achter de tralies te krijgen. Zo wordt er op meerdere niveaus gezocht naar manieren om rechtvaardigheid te krijgen voor slachtoffers.’
Tekst: Merijn van Nuland
Illustraties: Pirmin Rengers
Gratis online cursus over internationaal recht
Wilt u meer weten over internationaal recht? Volg dan de gratis MOOC International Law in Action. Deze cursus is de volgen via het online platform Coursera en wordt mede gedoceerd door hoogleraar Carsten Stahn.