Impact van beelden op verdachten tijdens het verhoor
Schuldige verdachten bekennen vaker, onschuldige verdachten zwijgen vaker na confrontatie met beelden in vergelijking met een geschreven verklaring. Ook vertrouwen onschuldige verdachten minder op het oordeel van de rechter. Dat blijkt uit het rapport van psycholoog Lotte van Dillen en criminologen van Erasmus University Rotterdam (EUR) in opdracht van Politie en Wetenschap.
Politie en Wetenschap heeft het onderzoeksproject beoordeeld als uitmuntend. Lotte van Dillen: ‘We hebben al financiering voor een tournee bij recherche-eenheden.’ Daarvoor hebben de onderzoekers een factsheet ontwikkeld, met een knipoog naar gebruik van beeldmateriaal. ‘Aan de ene kant kan beeldmateriaal helpen als bewijs, aan de andere kant bestaat het gevaar van interpreteren en er teveel realisme aan toekennen. Zoiets is bijna onmogelijk om te onderzoeken in de praktijk, daarvoor moet je een simulatie uitvoeren.’
Studenten echte diefstal laten naspelen
In een lab-ruimte ligt een portemonnee met geprint geld. Op dag 1 moeten alle deelnemers de portemonnee wegnemen. Daarna verschillen de instructies: de helft pakt buiten de lab-ruimte het geld eruit en gooit de portemonnee in een prullenbak in de gang. De andere helft brengt de portemonnee naar de receptie in het FSW, die in het complot zit. Op dag 2 krijgen de ‘verdachten’ beelden te zien of ze lezen een beschrijving over hoe de portemonnee uit de lab-ruimte wordt gepakt. De situatie is net als in de praktijk ambigue, want op de beelden zie je niet wat ze met het geld gedaan hebben.
Realiteit
De situatie is zo realistisch mogelijk, zelfs de lab-ruimte lijkt sprekend op de verhoorruimtes bij de politie Haarlem. De deelnemers worden in een gesimuleerd verhoor voor de keuze gesteld om te bekennen, zwijgen of ontkennen. Bekennen levert €5 en ontkennen het dubbele, €10. Net als in de realiteit is er een risicofactor. De deelnemers weten dat één op de vijf gevallen aan een onafhankelijke rechter wordt voorgelegd. Als je ontkent als schuldige verlies je de gehele bonus van €10. Ondanks dat de deelnemers weten dat het een spel is, ervaren ze het als echt, gezien een briefje in de lab-ruimte: ‘beste eigenaar van de portemonnee. Ik heb deze gestolen in opdracht van de onderzoekers, maar u kunt de portemonnee terugvinden in de prullenbak in de hal.’
Reikwijdte onderzoek
Naast dit lab-experiment telt het onderzoeksproject van de Leidse sociaal psycholoog Van Dillen en de Rotterdamse criminologen Gabry Vanderveen en Willem-Jan Verhoeven ook een veldexperiment onder verhoorders, en interviews met onder anderen het Openbaar Ministerie (OM), advocaten en recherche. Die interviews geven volgens Van Dillen ‘supermooie quotes, ook van verdachten. Je hebt die interviews echt nodig voor een completer beeld.’
Equality of arms
Het onderzoek is zo actueel, omdat de rechterlijke macht digitaliseert. Dat vergemakkelijkt het verwerken van grote hoeveelheden visueel materiaal. Ook zijn er steeds meer manieren om beeld te creëren, zoals simulaties met Virtual Reality (VR), maps en powerpoints. In alle gevallen worden keuzes gemaakt die gevolgen kunnen hebben voor de rechtspraak. Van Dillen en collega's pleiten dan ook voor meer 'visuele geletterdheid' van alle betrokkenen. Ook een punt van aandacht is dat de verdediging vaak minder budget heeft om beelden te verzamelen en te bewerken vergeleken met de mogelijkheden van het OM om te visualiseren. Dat die technologie niet voor iedereen beschikbaar is wordt volgens de onderzoekers ten onrechte gebagatelliseerd.
Verhoorfragment uit een uitspraak van het Gerechtshof ’s-Hertogenbosch
Vraag verbalisanten: ‘[voornaam verdachte] wij hebben jou eerder enkele foto’s van de camerabeelden van dinsdag 6 november 2012 laten zien. Jij hebt verklaard dat jij op die foto rechts liep en [voornaam slachtoffer] links. Klopt dat?’
Antwoord verdachte: Ja.’
Vraag verbalisanten: ‘Op de beelden is te zien dat [voornaam slachtoffer] wegrent en jij gaat er achteraan.’
Antwoord verdachte: ‘Als de beelden dat zeggen, dan is dat zo.’
De beelden lijken onomstotelijk te worden geaccepteerd en niet te worden geproblematiseerd. Dat is zeker niet altijd het geval. Het gebruik van beeldmateriaal tijdens het verdachtenverhoor en de invloed daarvan op de verhoorder, verdachte en het verdere strafproces vormen het uitgangspunt voor deze studie.
Verbeelding in de verhoorkamer - Rapport voor Poltie en Wetenschap (p. 21 )