Neanderthalerlijm uit de Noordzee
Een vuurstenen werktuig met een teerachtige substantie blijkt een wetenschappelijke topvondst. Onderzoek door een Nederlands team van wetenschappers toonde aan dat het gaat om berkenpek, die 50.000 jaar geleden door Neanderthalers met complexe technieken werd gewonnen. De pek werd gebruikt als lijm of om het stuk vuursteen beter vast te kunnen houden. De vondst is gepubliceerd in de Proceedings of the National Academy of Sciences (PNAS).
Kennis van scheikunde
Met een datering van 50.000 jaar is het stuk ouder dan de periode van aanwezigheid van moderne mensen in Europa en moet het gemaakt en gebruikt zijn door de Neanderthaler. Uit een chemische analyse bleek dat het om berkenpek gaat. Dat kan op verschillende manieren uit berkenbast gewonnen worden, van eenvoudig tot ingewikkeld, waarbij een basale kennis van ‘scheikunde’ nodig is om meerdere voorbereidingen en handelingen in de juiste volgorde uit te voeren. CT-scans van de pek en de chemische analyse laten zien dat er hier een complexe techniek is gebruikt, met verhitting in een soort oven.
Kenniseconomie
Leidse archeologen zijn ook betrokken bij het onderzoek. Gerrit Dusseldorp licht de ontdekking toe: ‘Deze vondst laat zien dat Neanderthalers ook aan de absolute rand van hun verspreidingsgebied veel nadruk legden op "high-tech" routines. In de tijdens de laatste ijstijd drooggevallen Noordzee wendden ze een kenniseconomie aan om de barre omstandigheden het hoofd te bieden.’
Ook Paul Kozowyk, wiens promotieonderzoek gaat over prehistorische lijm, is enthousiast. ‘Wat zo interessant is aan deze vondst is de combinatie van een grote hoeveelheid berkenpek op een kleine en eenvoudige schilfer. Het laat zien dat Neandertalers niet alleen zeer bekwaam waren in het maken van teer, maar ook investeerden in materiaal dat snel over het hoofd wordt gezien in archeologisch onderzoek.'
Wetenschappelijk belang
Het wetenschappelijk belang van dit stuk is uitzonderlijk groot. In heel Europa zijn slechts twee andere vindplaatsen bekend van werktuigen met berkenpek. Gerrit Dusseldorp is er zeer blij mee.
'Een topvondst uit Nederland! Vrijwel alle vindplaatsen waar ik in de collegebankjes over leerde, zijn in het buitenland. Juist daarom was het een groot voorrecht om deel uit te maken van een team dat een nieuwe Nederlandse topvondst van Neanderthalers analyseerde.'
De andere twee vindplaatsen zijn Königsaue in Duitsland en Campitello in Italië. De pekresten uit Campitello zijn met 200.000 jaar het oudst. De pek blijkt bij alle drie de vindplaatsen op een vergelijkbare manier geproduceerd te zijn. Dat betekent dat Neanderthalers structureel veel tijd en energie investeerden in het maken van samengestelde werktuigen.
De evolutie van complexe technologie wordt vaak in verband gebracht met samenwonen in grote groepen en op een vaste plek. Daar is bij Neanderthalers geen sprake van - zij leefden in kleine mobiele groepen. Volgens de onderzoekers investeerden Neanderthalers in Europa tijdens de IJstijd in technologie om ecologische risico’s zoals voedseltekorten te verlagen.
Annemieke Verbaas deed microscopisch onderzoek aan de vondst: ‘Ondanks uitgebreid microscopisch onderzoek was het object te verweerd om sporen van gebruik te herkennen. Dus de functie van het object blijft een mysterie.’
Zandmotor
Het werktuig werd in 2016 gevonden op het strand van de Zandmotor bij Den Haag en is afkomstig van de bodem van de Noordzee. Die was tijdens de IJstijd een bewoonde laagvlakte, waar Neanderthalers leefden onder vaak barre omstandigheden. Door gebruik te maken van hoogwaardige kennis en complexe technieken voor het maken van werktuigen konden ze ontberingen als kou en voedseltekorten beter het hoofd bieden.
Rijksmuseum van Oudheden
Het vuurstenen werktuig met berkenpek is tot en met zondag 12 januari 2020 te zien in de centrale hal van het Rijksmuseum van Oudheden, Leiden.