Vrijmetselarij speelde grotere rol binnen VOC dan gedacht
Het vrijmetselaarsgenootschap speelde waarschijnlijk een veel grotere rol bij de VOC en de handel met Zuidoost-Azië dan tot nu toe werd gedacht. Dit inzicht zou een nieuw licht werpen op de Europese koloniale geschiedenis. Kunsthistorica Andréa Kroon onderzocht de geschiedenis, rituelen en materiële cultuur van de vrijmetselaars. Promotie op donderdag 26 november.
20 tot 30 procent VOC-leidinggevenden Zuidoost-Azië was vrijmetselaar
Kroon kwam op het spoor van de rol van de vrijmetselarij door onderzoek in stukken van de Orde van Vrijmetselaren onder het Grootoosten der Nederlanden uit de 18e en 19e eeuw, en in VOC-archieven. Ze vergeleek namen uit ledenlijsten van de vrijmetselaars met de personeelslijsten van de VOC. ‘Daaruit blijkt dat zo’n 20 tot 30 procent van vooraanstaande VOC-functionarissen in India, Ceylon en China, vrijmetselaar was’, vertelt ze. Dit feit was tot nu toe onbekend.
Nieuw licht op expansiegeschiedenis
De ontdekking kan een nieuw licht werpen op de VOC, de Europese geschiedenis van handel en koloniën, en de vrijmetselarij. ‘Maar het is aan andere vakgebieden, zoals sociaal historici, om die rol van de vrijmetselarij nader te onderzoeken.’ Kroon is kunsthistorica, wiens onderzoek primair was gericht op het identificeren van Chinese kommen en Japanse lakdozen uit een particuliere museale collectie. Op de voorwerpen stonden vrijmetselaarssymbolen, zodat een uitgebreid onderzoek naar het verband tussen het genootschap en de voorwerpen op zijn plaats was.
Invloedrijk sociaal netwerk
De invloed van de vrijmetselaars in de VOC miste zijn uitwerking niet, ontdekte Kroon. Vanaf 1757 werden tientallen loges (plaatselijke afdelingen) gesticht langs de handelsroute naar India, Ceylon, Nederlands-Indië, China en Japan. Samen vormden ze een invloedrijk sociaal netwerk, wat het lidmaatschap aantrekkelijk maakte voor reizigers. Onder de logeleden waren dan ook veel personeelsleden van de VOC te vinden, van scheepskapiteins en kooplieden tot de hoogste bevelhebbers in de handelsposten.
Punchkommen en lakdozen
‘Zij hebben een rol gespeeld in de (privé)handel in Chinees porselein en Japans lakwerk voor de westerse markt’, legt Andréa Kroon uit. ‘Punchkommen (grote kommen van porselein) en lakdozen met complexe symbolische vrijmetselaar- decoraties getuigen hiervan. Uit 18e- en 19e-eeuwse logearchieven uit Java blijkt verder dat zowel Europese als Aziatische kunstenaars en ambachtslieden betrokken waren bij de totstandkoming van rituele voorwerpen en ruimtes.’ Zo ontstonden bijzondere interieurs met een rituele functie, waarin oosterse en westerse invloeden zijn vermengd. De weinige bewaard gebleven voorbeelden vertegenwoordigen een gedeeld erfgoed.
Betrokkenheid van vrouwen en (Eur)aziatische mannen
Het archiefonderzoek van Kroon leverde meer nieuwe inzichten in de rol en samenstelling van de loges. ‘Zo vervulden vrouwen in Europa in “adoptieloges” al bestuursfuncties, die ze in de 18de eeuw in het dagelijks leven nog niet hadden en zijn er aanwijzingen dat vrouwen ook in Batavia bij logeactiviteiten betrokken werden. Het lidmaatschap van Euraziatische mannen was gebruikelijk, maar dat van Aziatische mannen volgde pas in de 19de eeuw, wat verschuivingen in koloniale politiek en de emancipatie van bevolkingsgroepen weerspiegelt. Overigens waren Aziatische kunstenaars al vroeg bij de vervaardiging van rituele voorwerpen betrokken.’
(23 november 2015 / JJA)
Wat is vrijmetselarij?
De vrijmetselarij is een inwijdingsgenootschap, dat sinds 1735 actief is in Nederland. In bijeenkomsten in loges in de 18e en 19e eeuw werden intellectuele, sociale en rituele activiteiten gecombineerd. Leden werden ingewijd tot Leerling, Gezel of Meester. Omdat dit voor een nieuw lid een verrassende ervaring moest blijven, werd de procedure ‘geheim’ gehouden. In de inwijding speelde symboliek, ontleend aan het bouwvak en het (bijbelse) verhaal van de bouw van de Tempel van Salomo, een belangrijke rol. De vrijmetselarij heeft een rijke materiële cultuur voortgebracht, waaronder rituele architectuur en interieurs, en voorwerpen met symbolische decoraties.