Rabelais en Montaigne
Humor en levensbeschouwing in de zestiende eeuw
François Rabelais (? –†1553) en Michel de Montaigne (1533–†1592) zijn de twee belangrijkste Franse schrijvers van de zestiende eeuw. Rabelais schreef Gargantua en Pantagruel, een carnavaleske roman in vijf boeken over reuzen. Alles in dit werk is reusachtig. Het is een wonderlijk mengsel van ernst en spot, van encyclopedische geleerdheid en bijtende satire. Rabelais’ schrijven is een uitbundig taalfeest met bladzijdenlange opsommingen, verzonnen talen (zoals het Antipodiaans, de taal van de Tegenvoeters), absurde dialogen, eindeloze lintwormwoorden (zoals Antipericatametanaparbeugedamphicribationes), komische etymologieën, enz. Tegenover de bulderende lach van Rabelais staat de bedachtzame, introverte schrijfwijze van Montaigne. Montaigne is de uitvinder van het literaire essay, een tekstsoort waarvan de toon persoonlijk is, en de argumentatie associatief. Laverend tussen de grote filosofische stromingen van zijn tijd (stoïcisme, scepticisme, epicurisme), bespreekt hij een verscheidenheid aan onderwerpen, van verheven (dood en leven) tot futiel (postpaarden, duimen…) , maar het hoofdonderwerp is hijzelf. Door over grote en kleine dingen te schrijven probeert hij zichzelf te leren kennen, volgens de Socratische stelregel “Ken u zelf”.
In deze collegereeks lezen we een aantal bekende passages uit Rabelais en Montaigne en plaatsen deze in de context van de snel veranderende Franse taal en cultuur. Ook gaan we in op de politieke repressie en godsdienststrijd waarmee Rabelais en Montaigne te maken hadden. Verder kijken we naar de literaire tradities, van de klassieke oudheid tot de middeleeuwen, waarin de beide schrijvers zich plaatsten of waartegen zij zich afzetten.
Onderwerpen van de colleges
Week 1: Overzicht van de Franse letterkunde van de zestiende eeuw.
Week 2: Rabelais: inleiding tot zijn werk. Bespreking van de Proloog van Pantagruel.
Week 3: Taal, taalspel en taalbeschouwing bij Rabelais. Bespreking van het boek Pantagruel, hoofdstukken 1, 6, 7, 8, 9.
Week 4: Montaigne: inleiding tot zijn werk. Bespreking van het essay Over dronkenschap (Boek I, hfst. 2).
Week 5: Lezing van de essays Over opvoeding (Boek I, hfst. 26) en Over kannibalen (Boek I, hfst. 31).
Week 6: Lezers van Rabelais en Montaigne, van vroeger en nu.
Week 7: Rabelais, Montaigne en hun lezers in de UB Leiden (plaats UB Leiden; zaal wordt nog bekend gemaakt).
Docent
Dr. Paul Smith
Paul J. Smith is emeritus hoogleraar Franse letterkunde aan de Universiteit Leiden. Zijn interesse gaat, naast de vroegmoderne Franse letterkunde, uit naar de relatie tussen kunst en natuurbeschouwing in de 16e en 17e eeuw.
Zie verder de webpagina van Paul Smith op de website van de Universiteit Leiden.
Praktische informatie
Data, tijden, locatie
7 maandagen
16, 23 februari
2, 9, 16, 23, 30 maart
13.15-15.00 uur
Leiden, waarschijnlijk in het Gorlaeusgebouw
Laatste keer in UB Leiden
Werkvorm
Hoorcollege met gelegenheid tot vragen en discussie.
Week 7: werkcollege in UB Leiden.
Wat verwacht de docent van de deelnemers?
Geen specifieke eisen; voor week 6 is enige leesvaardigheid in het Engels en/of het Frans prettig, maar niet noodzakelijk.
Studiemateriaal
Algemeen:
- Rabelais, Gargantua en Pantagruel (let op: alleen het boek Pantagruel). Het liefst in de Nederlandse vertaling van J.M. Vermeer-Pardoen, oorspronkelijk verschenen in 1996, maar ook beschikbaar in herdruk. Andere vertalingen (in het Nederlands of het Engels) zijn ook mogelijk. De oude Nederlandse vertaling van J.A. Sandfort (oorspronkelijk 1932) is online beschikbaar: https://www.dbnl.org/arch/rabe004verz01_01/pag/rabe004verz01_01.pdf. Voor de liefhebbers: de mooie zeventiende-eeuwse vertaling van Nicolaas Jarichides Wieringa is beschikbaar via de link: https://www.let.leidenuniv.nl/Dutch/Renaissance/Rabelais1682.html. De meest toegankelijke Franse editie is Tout Rabelais, ed. R. Menini e.a., Parijs-Bordeaux, Bouquins-Mollat, 2022.
- Montaigne, Essays. Het liefst in de Nederlandse vertaling van Hans van Pinxteren of van Frank de Graaff, of in de Engelse vertaling van M.A. Screech. De Essais zijn digitaal in het Frans beschikbaar via https://www.lib.uchicago.edu/efts/ARTFL/projects/montaigne/.
Week 1: 0 uur lezen
Week 2: 1 uur lezen
Vooraf lezen: De Proloog van Pantagruel, en Smith P.J. (2015), ‘"Krijg het koudvuur en de vallende ziekte!" Pathosparodie bij Rabelais.’ In: Jong J. de, Pieper C. & Rademaker A. (Eds.), Beïnvloeden met emoties. Pathos en retorica. Amsterdam: Amsterdam University Press. 149-155.
Week 3: 4-5 uur lezen
Vooraf lezen: Pantagruel, hoofdstukken 1, 6, 7, 8, 9.
Week 4: 2 uur lezen
Vooraf lezen: het essay Over dronkenschap (Boek I, hfst. 2), en Smith P.J. (2005), ‘Montaigne over dronkenschap.’ In: Kruk R. & Houppermans S. (Eds.), Een vis in een fles raki: Literatuur en drank in verschillende culturen. Amsterdam: Rozenberg Publishers. 167-178.
Week 5: 6 uur lezen
Vooraf lezen: de essays Over opvoeding (Boek I, hfst. 26) en Over kannibalen (Boek I, hfst. 31)
Week 6: 4 uur (facultatief) lezen
Facultatief vooraf lezen: Smith P.J. (2016), ‘Montaigne in the World.’ In: Desan P. (Ed.), The Oxford Handbook of Montaigne. Oxford: Oxford University Press. 287-305. Voor degenen die Frans kunnen lezen: Smith P.J. (2021), ‘Traduire Rabelais et Montaigne aux Pays-Bas’, Relief. Revue électronique de littérature française 15(1): 45-61. (open access: https://scholarlypublications.universiteitleiden.nl/handle/1887/3216823).
Week 7: 0 uur lezen
Voor wie verder wil lezen over Rabelais en Montaigne:
* Bernd Renner (ed.), A Companion to François Rabelais. Leiden-Boston: Brill, 2021.
* Philippe Desan (ed.), The Oxford Handbook of Montaigne. Oxford: Oxford University Press, 2016.
Kosten
Colleges € 291,- (incl. koffie/thee in de pauze)
De boeken zijn niet inbegrepen in de prijs.