Steeds meer steden worden ‘slim’. Hiermee bedoelen we dat er steeds meer data vanuit de openbare ruimte wordt gebruikt om daarmee de aanleg van nieuwe (sociale) infrastructuur en bedrijfsvoering efficiënter uit te voeren. Inmiddels zijn de meeste steden gevuld met sensoren – van telsystemen die de drukte bijhouden, slimme afvalcontainers die zelf een seintje geven aan de ophaaldienst als ze vol zitten, chatbots van de gemeente om jouw vragen te beantwoorden, tot verkeerslichten die zichzelf aanpassen aan verkeerspatronen. 

Ondanks dat het streven naar meer efficiënte dienstverlening door veel mensen onderschreven wordt, roepen dit soort innovaties ook veel vragen op. Hoe zit het met de privacy van inwoners? Is de dienstverlening ook toegankelijk voor mensen zonder smartphone? Wie is eigenaar van de data die door commerciële partijen verzameld wordt? Hoe zit het met de energieconsumptie van alle technologie? In het kort – zijn er naast efficiëntie nog andere waarden die overheden zouden moeten nastreven?

Tijdens de behandeling van dit onderwerp uit de Bestuurskunde specialisatie Digitalisering, Bestuur en Maatschappij kijken we naar een specifiek voorbeeld van slimme steden – de zogenaamde ‘digitale tweeling’. We bespreken de historie en mogelijke toepassingen van digitale tweelingen voor steden en bespreken de ethische implicaties. Waar zitten de risico’s en kansen voor digitale tweelingen? Hoe kunnen overheden innoveren, zonder dat zij het algemeen belang uit het oog verliezen? Aan de hand hiervan bespreken we vervolgens een raamwerk waarbinnen ethiek gewaarborgd kan worden in de Slimme Stad.

Leestips

• Lees het artikel 'Digitale Tweeling: een data-gedreven controleapparaat' van Wijsgerig Perspectief magazine uit 2023
• Kijk alvast even op de website 'Den Haag in 3D' om een beeld te krijgen bij Digitale Tweelingen

Afgelopen zomer leek het zich al aan te kondigen en inmiddels is dit ook de realiteit: de woningmarkt is verkiezingsthema nummer één. Hoewel toenmalig Minister van Wonen Stef Blok in 2017 nog stelde dat de woningmarkt “af was”, schetsen de huidige omstandigheden een heel ander beeld. Er is een tekort aan woningen. Daarnaast staat de betaalbaarheid van wonen onder druk. Er wordt dan ook wel gesproken van een wooncrisis. Oplossingen zijn niet eenduidig en kunnen op gespannen staan met verschillende publieke doelen en/of -waarden. Bovendien is de woningmarkt een complex speelveld met vele betrokkene actoren met soms uiteenlopende belangen. Desondanks zijn er door zowel economen als bestuurskundigen oproepen gedaan om de woningmarkt grondig te hervormen.

Om de wooncrisis het hoofd te bieden doen politieke partijen verschillende voorstellen in hun verkiezingsprogramma’s. Sommige partijen schromen daarbij niet om tegen ‘heilige huisjes’ te schoppen, zoals de hypotheekrenteaftrek. Maar ook andere beleidsinstrumenten zoals de recent ingevoerde Wet betaalbare huur, een nieuw in te voeren plantbatenheffing of grondbelasting en het intrekken van de voorrangspositie van statushouders in de sociale huur komen meermaals aan bod. Dit college poogt aan te sluiten bij de actualiteit door in het verlengde van de verkiezingsuitslagen te kijken naar politieke wensen, bestuurlijke (on)mogelijkheden en economische perspectieven t.a.v. (hervorming van) de woningmarkt.

Tijdens het behandelen van dit onderwerp uit de Bestuurskunde specialisatie Economie, Bestuur en Management zul je zien dat vrijwel al dit soort vraagstukken zowel een bestuurlijke als financiële en economische kant hebben. Deze specialisatie besteed in diverse vakken aandacht aan het verschil tussen politiek-bestuurlijke realiteit en economische impact. Daarbij analyseren we in welke mate het samenspel tussen markt en overheid leidt tot (sociaal-)wenselijke uitkomsten en gebruiken wij beleidswetenschappelijke analyses om te begrijpen waarom gewenst beleid soms niet haalbaar blijkt. Deze combinatie helpt ons om vraagstukken rondom bijvoorbeeld klimaatbeleid, de financiering van het hoger onderwijs, migratie, de woningmarkt en de gezondheidszorg beter te managen.

Leestips

• Luister de podcastaflevering: Jacobs, B. en Van Rijswijk, E. (2025) De woningcrisis ontrafeld.
• Kijk deze video: NOS op 3 (2021) Zo ontstond de wooncrisis.
• Lees dit artikel: Kok, N. en Brounen, D. (2025) Woningtekort vraagt meer dan “bouwen, bouwen, bouwen”. ESB Blog: Keuzes voor Nederland.

In 2023 riepen enkele honderden ambtenaren de Nederlandse regering op om de Israëlische regering op te roepen zich te houden aan het internationaal recht. Ambtenaren van de Europese Commissie riepen Commissievoorzitter Ursula von der Leyen ook op om het standpunt van de EU te herzien. Ook opmerkelijk was het ontslag van een ambtenaar van de Immigratie en Naturalisatie Dienst (IND) die zich niet langer kon vinden in het ‘onwettelijke’ beleid voor gezinshereniging van de overheid. 

Dergelijk gedrag waarbij ambtenaren zich verzetten tegen de politiek is niet nieuw en leidt steevast tot kritiek. Ambtenaren – zo is de gedachte – zouden zich niet bezig moeten houden met politiek en juist volledig neutraal moeten zijn ten opzichte van overheidsbeleid en politieke besluiten. Zij zijn immers niet gekozen en hebben dus geen ‘democratisch mandaat’ van de kiezer. Politici hebben dat wel. Ambtelijke neutraliteit en loyaliteit vormen binnen de parlementaire democratie zodoende de hoeksteen van politiek-ambtelijke verhoudingen.

De neutrale ambtenaar zorgt ervoor dat de meerderheidsbesluiten van democratisch gekozen politici in beleid worden omgezet zonder daarbij de eigen opvattingen mee te nemen. Tegelijkertijd levert dat ook problemen op. Wat nu – bijvoorbeeld – als de gekozen politicus hele vreselijk dingen roept of als voorgesteld beleid onrechtvaardig of onuitvoerbaar is? Zou er dan niet iets moeten veranderen in het principe van ambtelijke neutraliteit? Zouden ambtenaren dan niet ook een beetje politiek moeten bedrijven?

Tijdens het behandelen van dit onderwerp uit de Bestuurskunde specialisatie Beleid, Bestuur en Organisatie bespreken wij deze centrale thematiek in de bestuurskunde. Wij bekijken wat de waarde is van ambtelijke neutraliteit in de context van soms gespannen verhoudingen tussen politici en ambtenaren, door aandacht te besteden aan klassieke en hedendaagse opvattingen over (de noodzaak van) een scheiding tussen politiek en ambtenarij. Wij gaan daarbij ook in op enkele implicaties van veranderende en soms gespannen verhoudingen tussen beide voor het functioneren van het openbaar bestuur.

Leestips

• Lees Overeem, P. (2013), ‘Integriteit in de politiek-ambtelijke verhoudingen’, BIOS Jaarboek Integriteit 2013, pp. 22-30.
• Lees dit korte recente opiniestuk: Ambtenaren en meningen (binnenlandsbestuur.nl)
• Geef voor jezelf – voor of na het lezen van de artikelen – een reactie op de volgende casus: begin 2023 nam een beleidsmedewerker klimaatzaken van de gemeente Den Haag deel aan een protestactie van Extinction Rebellion, onder andere tegen het beleid van de overheid om subsidies te blijven geven aan de fossiele industrie. Was dit een goede of een slechte actie van deze beleidsmedewerker? Geef minstens twee argumenten.