In een wereld zonder zekerheid: Jaap de Hoop Scheffer’s oproep tot Europese vastberadenheid
beeld: Arash Nikkhah
Jaap de Hoop Scheffer, voormalig minister van Buitenlandse Zaken en secretaris-generaal van de NAVO, is teruggekeerd naar Leiden University College als emeritus hoogleraar om te reflecteren op een wereld die wordt gekenmerkt door instabiliteit, verschuivende allianties en de terugkeer van grootmachtpolitiek. ‘Ik heb nog nooit tijden meegemaakt die zo onzeker zijn als nu,’ zei hij.
Een wereld in transitie
Aan het begin van zijn lezing omschreef de Hoop Scheffer het huidige geopolitieke klimaat als het meest onvoorspelbare dat hij in meer dan vijftig jaar publieke dienst heeft meegemaakt. ‘Ik heb nog nooit tijden meegemaakt die zo onzeker zijn als nu,’ herhaalde hij, terwijl hij de ontwikkeling van deze onzekerheid traceerde van de nasleep van de Tweede Wereldoorlog tot aan de val van de Berlijnse Muur en verder.
Europa, merkte hij op, geloofde ooit dat het ‘het einde van de geschiedenis’ had bereikt. Een term ontleend aan politiek denker Francis Fukuyama. ‘We dachten dat we hadden gewonnen,’ zei hij. ‘We zaten op het strand, genoten van het vredesdividend, en anderen namen het werk van ons over.’ Wat daarop volgde, was volgens hem zelfgenoegzaamheid. Terwijl Europa van stabiliteit genoot, kwamen nieuwe machtsblokken op en verstevigden autocratieën hun positie.
Europa’s rol in een gefragmenteerde wereld
Terugkerend naar het heden waarschuwde de Hoop Scheffer dat globalisering heeft plaatsgemaakt voor ‘een tijdperk van harde macht’. Europa, betoogde hij, moet zich aanpassen aan een wereld waarin autocratie oprukt en allianties onder druk staan.
De grootste uitdaging voor Europa ligt volgens hem in het onvermogen om ‘de taal van macht’ te spreken. Om zijn toekomst veilig te stellen, moet het continent geloofwaardige defensiecapaciteiten ontwikkelen, de interne markt versterken en leiderschapseenheid bevorderen. ‘We kunnen onze veiligheid niet altijd uitbesteden,’ zei hij. ‘Europa moet zichzelf kunnen verdedigen.’
Toch bleef hij realistisch over de grenzen van multilaterale instituties. Hoewel de NAVO en de EU onmisbaar blijven, voorziet hij een toename van zogenoemde coalitions of the willing. Kleinere groepen landen die samenwerken rond specifieke thema’s wanneer consensus tussen 27 of 32 lidstaten onhaalbaar blijkt.
Vragen van de volgende generatie
Tijdens de Q&A gingen studenten met de Hoop Scheffer in gesprek over uiteenlopende thema’s: van omgang met autocratische regimes tot de geopolitieke gevolgen van klimaatverandering. Op de vraag hoe democratieën moeten reageren op autoritaire tendensen, benadrukte hij het belang van een evenwicht tussen principes en diplomatie. ‘Er zijn grenzen aan wat we kunnen accepteren, maar diplomatie vraagt om vaardigheid,’ zei hij.
Een student vroeg of angst, hebzucht of apathie de drijvende krachten zijn achter de huidige mondiale instabiliteit. De Hoop Scheffers antwoord was kort maar veelzeggend: ‘Angst. Ik maak me zorgen om de generatie van mijn kleinkinderen. Onze samenlevingen zijn niet voorbereid op ontwrichting, en angst zou weleens de kracht kunnen zijn die uiteindelijk verandering afdwingt.’
De Hoop Scheffer sloot af met een noot van voorzichtig optimisme. De crises waar Europa mee te maken heeft, kunnen het continent ook sterker maken. ‘Poetin en Trump verdienen krediet,’ zei hij met een glimlach. ‘Zij zijn de beste ambassadeurs voor Europese integratie.’