Gerechtigheid voor Syrië is mogelijk, maar alleen met politieke wil
In Syrië zijn gruweldaden sinds 2011 aan de orde van de dag, maar de daders worden zelden berecht. Volgens promovendus Elizabeth Van Schaack kan de internationale gemeenschap gerechtigheid in Syrië brengen, maar alleen als de gezamenlijke politieke wil daartoe bestaat. Promotie op 29 april 2020.
Van Schaack werkte jarenlang in het internationaal recht als onder meer advocaat, aanklager en diplomaat. Bij het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken werkte ze in de begindagen van het Syrische conflict als plaatsvervanger van de vorige ambassadeur voor oorlogsmisdadenzaken. 'Daar onderzocht ik de mogelijkheden om de gerechtigheid in Syrië te verbeteren. Tientallen opties werden onderzocht, de ene haalbaarder dan de andere, maar geen enkele kwam tot bloei.'
Vanwege de coronamaatregelen vindt deze promotie online plaats en het is dus niet mogelijk fysiek aanwezig te zijn.
De ambitie om al deze voorstellen en modellen te bundelen inspireerde haar tot het schrijven van haar proefschrift. 'Op het eerste gezicht lijkt de crisis in Syrië te suggereren dat de poging van de internationale gemeenschap om gerechtigheid te brengen een mislukking is. Ik wil met dit proefschrift aantonen dat dit niet helemaal het geval is en dat het conflict veel creatieve ideeën over gerechtigheid heeft opgeleverd.'
Straffeloosheid
In het proefschrift plaatst de onderzoekster de oorlog in Syrië binnen het daadwerkelijke en een denkbeeldig systeem van internationaal strafrecht. Het verkent de juridische belemmeringen en diplomatieke uitdagingen die hebben geleid tot de fatale situatie in Syrië: er worden massaal internationale misdrijven begaan die zijn onderworpen aan nauwkeurig onderzoek en documentatie, maar de daders genieten vrijwel volledige straffeloosheid. Het proefschrift poogt de resultaten te bundelen van de creatieve energie die wordt uitgestraald door de leden van de internationale gemeenschap die de situatie in Syrië willen bevorderen, ook al worden ze geconfronteerd met geopolitieke blokkades binnen de VN-Veiligheidsraad. Het presenteert een scala aan juridische maatregelen – zowel strafrechtelijk als civielrechtelijk – waarmee de internationale gemeenschap om op deze crisis kan reageren, als de politieke wil daartoe zou bestaan.
De informatie voor haar onderzoeken haalde Van Schaack onder meer uit bevolkingsonderzoeken uitgevoerd onder Syriërs om hun voorkeuren te achterhalen rond overgangsjustitie. 'Daardoor kwam ik meer te weten over de centrale rol van strafrechtelijke verantwoordelijkheid. Mijn banden met verschillende organisatie voor mensenrechten en de documentatie van internationale misdrijven gaf mij toegang tot originele documenten die zijn verzameld in Syrië.' Ook onderzocht ze jurisprudentie van processen voor oorlogsmisdaden die voor internationale, hybride en nationale tribunalen werden gehouden na de Tweede Wereldoorlog.
Het probleem zit hem niet zozeer in de wet.
Het probleem zit hem niet zozeer in de wet, ontdekte Van Schaack. 'Er is voldoende internationaal strafrecht en er zijn geen juridische belemmeringen voor de vele opties om gerechtigheid te brengen in Syrië. Het zit hem vooral in de geopolitiek. Om de multilaterale dynamiek rond Syrië goed te begrijpen en over te brengen, heb ik verslagen van de VN-Veiligheidsraad, de Algemene Vergadering van de VN en de VN-Mensenrechtenraad aandachtig bestudeerd, alsmede andere verslagen van het beleid van de Verenigde Staten, Rusland, Iran, EU-lidstaten en Turkije ten opzichte van Syrië, voortgekomen uit de disciplines van politieke wetenschappen en internationale betrekkingen. Om de aard en de omvang van het geweld vast te leggen, heb ik rapporten verzameld van de onafhankelijke internationale onderzoekscommissie over de Syrisch-Arabische Republiek, ngo’s (met name Amnesty International en Human Rights Watch), waarvan de rapportage van wreedheden alomvattend en vernietigend zijn, en verslagen in de media.'
Druk op het systeem
Van Schaack komt in haar proefschrift tot de volgende conclusie: het conflict in Syrië legt een grote druk op ons systeem van collectieve veiligheid en werpt acute vragen op over hoe tot gerechtigheid te komen na het plegen van massale wreedheden. Er bestaan juridische instrumenten om tot gerechtigheid te kunnen komen, maar die zijn onbereikbaar doordat de VN-Veiligheidsraad niet in actie kan komen, grotendeels vanwege het veto van Rusland en China. 'Er bestaan opties om internationaal toch tot gerechtigheid voor Syrië te komen, maar deze kennen praktische, juridische en politieke belemmeringen. Doordat de internationale gemeenschap geen gebruik maakt van deze opties, treden binnenlandse aanklagers en rechtbanken op om de leemte in Syrië op te vullen, alhoewel er uitdagingen bestaan bij het vertrouwen in nationale rechtbanken om rechtspleging te verlenen voor een conflict dat zo veelzijdig en destructief is als dat in Syrië.'
Al deze opties ten spijt, is het wat Van Schaack betreft al te laat om een krachtige juridische reactie op gang te brengen op de misdaden die dagelijks worden begaan in Syrië. Het blijft onduidelijk of internationale betrokkenheid een blijvende impact zal hebben binnen Syrië wanneer de moeizame wederopbouw na het conflict van start zal gaan. 'Veel hangt af van hoe het conflict ter plaatse wordt opgelost en of de internationale gemeenschap de hulp bij wederopbouw zal laten afhangen van stappen naar gerechtigheid – een uitkomst die onzeker is bij het afronden van dit proefschrift. Dit proefschrift biedt een serie kant-en-klare blauwdrukken en juridische argumenten om de gerechtigheid te bevorderen in andere situaties waarbij gruweldaden plaatsvinden. Er is een heel scala aan mogelijkheden voor de internationale gemeenschap om te reageren, maar politieke wil is vereist om te handelen.'
Promotor prof.dr. C. Stahn over het onderzoek van Elizabeth van Schaack:
'In deze doordachte scriptie presenteert Beth van Schaack haar schat aan kennis en ervaring op het gebied van internationale gerechtigheid, zowel als academica als voormalig Amerikaans vice-ambassadeur voor oorlogsmisdaden. Haar proefschrift combineert politiek realisme met creatieve verbeeldingskracht. Syrië wordt vaak beschouwd als een illustratie van de zwakte van het internationaal recht en de collectieve veiligheid. Haar doctoraat vormt een uitdaging voor deze conventionele wijsheid. Het toont aan dat het niet beschikbaar zijn van traditionele antwoorden, zoals de oprichting van een internationale rechtbank of een door de Veiligheidsraad gesteund vredesakkoord, nieuwe wegen heeft ingeslagen om verantwoording af te leggen, waaronder meervoudige zoekmechanismen, de oprichting van een nieuw onderzoeksmechanisme en een heropleving van gevallen van universele jurisdictie in bepaalde rechtsgebieden. Door nieuwe technologieën en onderzoekstechnieken wordt er veel grondwerk gedaan terwijl het conflict voortduurt. Syrië kan dus een transformerende ervaring zijn voor verantwoordingsstrategieën en het internationaal recht zelf.'
Tekst: Floris van den Driesche
Mail de redactie