Een extreem grote telescoop hier ver ver vandaan
Op een bergtop, middenin een kurkdroge woestijn in een uithoek van Chili, is nu nog niks te zien. “Gebruik je verbeelding”, zegt sterrenkundige Ewine van Dishoeck tegen haar onderzoeksgroep uit Leiden en Garching die met haar meereisde naar deze afgelegen plek. “Want in mei dit jaar wordt hier de eerste steen gelegd voor een extreem grote telescoop, de European Extremely Large Telescope (ELT).” Met een spiegel van 39 meter, wordt dit het grootste oog op de hemel.
Waarom zo afgelegen?
De European Southern Observatory (ESO), bouwer van de telescoop, is bekend met deze afgelegen plek in het noorden Chili. Zo’n 20 kilometer van waar de E-ELT wordt gebouwd, staat namelijk al een andere telescoop van ESO, de Very Large Telescope (VLT). ESO koos juist deze plek omdat de omstandigheden om de nachthemel te observeren hier ideaal zijn: de lucht is droog, er is weinig lichtvervuiling en de nachten zijn koud en veelal wolkeloos.
Onderzoek
De VLT doet baanbrekend onderzoek. Zo werd bijvoorbeeld de eerste opname van een exoplaneet (een planeet rondom een andere ster dan onze zon) door deze telescoop gedaan. De ELT kan door zijn enorme oppervlak nog veel gedetailleerder naar het heelal kijken. Zo gaat hij op zoek naar aardachtige planeten in leefbare zones van sterren en de samenstelling van hun atmosfeer meten. Ook gaat hij de eigenschappen van de eerste sterren en sterrenstelsels meten en de eigenschappen van donkere materie en donkere energie onderzoeken. Uiteraard hopen sterrenkundigen ook onverwachte nieuwe ontdekkingen te doen met deze supertelescoop: dat maakt het juist zo spannend.
Leidse instrumenten
ELT wordt een revolutionaire telescoop, maar niet alleen door zijn enorm grote spiegel. Ook innovatieve instrumenten zijn cruciaal voor de waarnemingen die hij gaat doen. Een aantal belangrijke ELT-instrumenten worden mede ontworpen door sterrenkundigen van de Leidse sterrewacht, zoals bijvoorbeeld METIS.
Naar verwachting zal de ELT werkzaam zijn vanaf eind 2024. Dat betekent niet dat de VLT onbruikbaar wordt. Vooral van telescoop-instrument MUSE (Multi Unit Spectroscopic Explorer) verwacht ESO nog veel. Ook MUSE is mede ontworpen door de Leidse Sterrewacht. Omdat MUSE bestaat uit 24 instrumenten die elk het licht kunnen ontleden (spectrometers), kan hij 3D-beelden maken van het diepe heelal. MUSE wordt dan ook gebruikt om de evolutie van sterrenstelsels in het begin van het heelal te bestuderen.
Een nacht op Cerro Paranal
Om te kunnen waarnemen met VLT of ELT moeten sterrenkundigen aanvragen indienen. Maar sterrenkundigen die waarnemen met VLT, werken normaal gesproken niet direct met de telescoop in Chili zelf. Alleen specialisten bedienen de telescoop. Elke dag zijn 150 mensen nodig om ervoor te zorgen dat de VLT na zonsondergang meteen klaar is om een nacht lang te observeren en om de waarnemingen uit te voeren. Slapen doen zij in de Residencia, het hotel van ESO vlakbij de VLT. Na acht dagen en nachten wordt hun shift overgenomen door een nieuw team, en kunnen zij voor zes dagen naar huis. De astronomen krijgen hun data via de computer thuisbezorgd.
Perspectief
“Het was bijzonder om de telescopen een keer in het echt te zien”, zegt promovenda Merel van ’t Hoff. “Als je altijd achter je computer met het onderzoek bezig bent, vergeet je soms dat deze telescopen niet zo vanzelfsprekend zijn. Er zijn zoveel mensen nodig om alle data te genereren.”
Ook de nachthemel is fenomenaal in de Chileense woestijn. “Het was de meest heldere hemel die ik ooit heb gezien”, zegt Van ’t Hoff. “In Leiden doe ik met mijn computer onderzoek naar baby zonnestelsels. Maar het is zo bijzonder om met het blote oog deze regio’s aan de hemel te kunnen waarnemen. Het bied perspectief: ik weet weer waarom ik dit doe.”
James Bond
Niet alleen sterrenkundigen zijn fan van deze bijzondere plek in Chili. Het Residencia hotel diende als decor voor een deel van de James Bond film Quantum of Solace.