Ewine van Dishoeck toont nieuwe werelden in Diesoratie

03 februari 2009

Haar vakgebied is de moleculaire astrofysica, en daarin mag ze zich de meest geciteerde wetenschapper noemen. In het jaar van de astronomie kan het dus niet anders dat zij de diesrede houdt in de universiteit met het oudste sterrenkundig instituut ter wereld. Over de nieuwste ontwikkelingen in het vak, dat natuurlijk wel.

Prof.dr. Ewine van Dishoeck: ‘Het culturele belang van de sterrenkunde, en van fundamentele wetenschap in het algemeen, is groot, en er mag nooit geringschattend over worden gedaan. Een Amerikaans historicus vertelde me een keer over de grote trek naar het westen. Over de plaatjes van de onvoorstelbaar prachtige natuur die de pioniers naar de thuisblijvers in het oosten stuurden. Die thuisblijvers konden daar geen genoeg van krijgen. Iedereen wilde de beelden zien van dat prachtige onbekende land. Dezelfde fascinatie zie je nu bij het brede publiek met de afbeeldingen van bijvoorbeeld de Orionnevel, of andere foto’s die te bewonderen zijn op bijvoorbeeld de Hubblewebsite. Ze appelleren aan heel basale vragen: waar komen we vandaan, en wat is onze plaats in het heelal?’ Vragen die ook kunstenaars bezighouden, zoals Van Dishoeck zal laten zien in haar diesrede.

Plaats in het heelal

Deze vragen zijn niet af te doen als lekenromantiek. Van Dishoeck leidt de Leidse onderzoeksgroep moleculaire astrofysica. Sinds ze in 1996 haar inaugurele rede hield over de interdisciplinaire puzzel van het onderzoek naar moleculen in de ruimte, heeft de astronomie, met behulp van nieuwe telescopen met een steeds grotere gevoeligheid en resolutie, een enorme ontwikkeling doorgemaakt. De ontdekking van planeten bij andere sterren dan de zon, en de nieuwe mogelijkheden om de vorming van sterren en planeten in detail te volgen hebben het perspectief op onze plaats in het heelal inderdaad radicaal veranderd.

Water

De komende jaren gaat Van Dishoeck zich vooral bezighouden met water, een van de belangrijkste moleculen voor het ontstaan van leven. ‘Het onderzoek naar water in de ruimte gaat letterlijk in een stroomversnelling komen’, vertelt ze. ‘In april wordt de Herschel satelliet gelanceerd. Die heeft een telescoop van bijna vier meter, en is vooral geschikt om ster- en planeetvorming te onderzoeken. Wij gaan er water mee bestuderen. Dat kan niet vanaf de grond, omdat er te veel water in onze atmosfeer zelf zit. We willen de waterkringloop begrijpen, en de rol die water speelt bij stervorming.’ De Herschel ruimtetelescoop is een project van de ESA, met een belangrijke Nederlandse inbreng. De Herschel zal zijn baan om de zon op een iets grotere afstand van de aarde doorlopen, maar wel met dezelfde omloopsnelheid.

Keukenhof

Sterrenkundigen moeten hun prioriteiten goed op een rijtje hebben. ‘We kunnen onze waarneemtijd maar één keer inzetten’, zegt Van Dishoeck. ‘En je weet dat er de eerstkomende twintig tot dertig jaar geen volgende missie zal zijn.’ Ze laat een foto uit 1982 zien van een gezelschap sterrenkundigen, geschoten in de Keukenhof: een van de eerste vergaderingen over de Herschel. Zelf staat ze ergens in het midden; ze was nog promovendus. Met andere woorden: zo lang duurt het dus. Nu, meer dan 25 jaar later, leidt ze het WISH-project:Water in Starforming Regions with Herschel.

Samenwerking

Een lange adem, een vooruitziende blik en een goed gevoel voor wat belangrijk is om je pijlen op te richten. Het zijn allemaal noodzakelijke eigenschappen van een astronoom. Goed kunnen samenwerken op nationale en internationale schaal is er nog een. Daar blijken vooral Nederlanders goed in te zijn. ‘We zijn vooral goed in het overtuigen van andere landen dat er meer voordelen dan nadelen zitten aan samenwerken. We zijn bruggenbouwers.’ In 1992 werd NOVA opgericht, de nationale onderzoeksschool voor sterrenkunde, die in 1998 de officiële status verwierf van toponderzoekschool, en daarmee de middelen om te werken aan een instrumentarium.

ALMA

*Geboorte van de Wereld, Juan Miro, 1925.*

‘Nu zijn we de stap aan het maken van Europese naar mondiale samenwerking’, zegt Van Dishoeck. ‘Het ALMA-project (Atacama Large Millimeter/Submillimeter Array) is daar een eerste voorbeeld van. Noord-Amerika, Europa, Oost-Azië en Chili doen mee. Het idee ervoor kwam van de astronomen zelf, en niet zoals gebruikelijk van defunding agencies. We realiseerden ons dat, als we allemaal onze eigen plannen zouden uitvoeren, onze telescopen een factor twee tot drie groter zouden worden dan de state of the art in het millimeter golflengtegebied. Maar om echt interessante waarnemingen te doen, bijvoorbeeld melkwegstelsels aan het begin van het heelal te zien, is een veel grotere gevoeligheid nodig. Zo’n project is financieel maar eenmaal haalbaar op de wereld. Dus waarom zouden we in dit golflengtegebied met elkaar concurreren?’

Inhomogeniteit

De astronomie is een open wetenschap, zo heeft ze zelf kunnen ervaren toen ze er als afgestudeerd chemicus in terecht kwam, en probleemloos werd opgenomen in de gelederen. ‘Je ziet het ook aan de manier waarop we studenten vanaf het begin opnemen als jonge wetenschappers. En niet alleen om hen topastronomen te laten worden. Natuurlijk vinden we het leuk als de knappe koppen doorgaan, maar we zien ook graag dat onze studenten de maatschappij in gaan. Sterrenkundigen zijn mensen die bij uitstek geleerd hebben hoe ze om moeten gaan met niet goed gedefinieerde problemen. Die gedwongen worden om zelf een scenario op te zetten op basis van een grote hoeveelheid ongecontroleerde input. Als je je waarneembundel op de Orionwolk zet, zie je een enorme inhomogeniteit: temperaturen van 10.000 Kelvin, maar ook van 10 Kelvin. Gebieden met hoge druk, maar ook met lage druk. En dan maar proberen te achterhalen wat er plaats vindt.’

Profileringsgebied

Naast het culturele aspect is dus ook het educatieve aspect van fundamentele wetenschap belangrijk, wil ze maar zeggen. Ze is dan ook blij dat het College van Bestuur het interdisciplinaire onderzoeksgebied ‘Fundamentals of Science’ tot een van de 11 nieuwe profileringsgebieden heeft bestempeld. Samen met nanofysicus Carlo Beenakker mag ze de ‘Fundamentals’ gaan trekken. Ze accepteerde de uitnodiging met plezier. ‘Juist een klassieke universiteit moet fundamentele wetenschap hoog in het vaandel dragen.’

Nieuwe Werelden

Diesrede Universiteit Leiden door prof.dr. Ewine van Dishoeck
Viering 434e Dies natalis van de Universiteit Leiden

Maandag 9 februari 2009, 14.45 uur
Locatie: Pieterskerk.

Links

(3 februari 2009/HP)