Marieke Liem: ‘Verborgen signalen voorafgaand aan femicide verdienen zichtbaarheid’
Jaarlijks verliezen zo’n veertig vrouwen in Nederland hun leven, veelal door een (ex-)partner of familielid. Rechters, advocaten en ervaringsdeskundigen wenden zich rechtstreeks tot hoogleraar Marieke Liem. Een signaal, vindt Liem: ‘Hoog tijd voor meer kennis en een gezamenlijke aanpak.’
Vanaf dit najaar biedt het Centre for Professional Learning de cursus Gendergerelateerd Geweld aan, met onder anderen prof. Marieke Liem, hoogleraar Veiligheid en Interventies, als docent.
De rol van jeugd en opvoeding
Femicide is vaak het eindpunt van patronen die al vroeg worden aangeleerd. Veel daders maakten als kind huiselijk geweld mee en leren daardoor conflicten sneller gewelddadig op te lossen. ‘Deze patronen kunnen generaties lang doorwoekeren,’ zegt Liem.
In tweederde van de huishoudens waar een vrouw werd gedood, waren kinderen aanwezig. Zij zijn de stille slachtoffers. ‘Het heeft een gigantisch ripple-effect; hun levens zijn volledig getekend,’ aldus Liem.
Top-down & bottom-up oplossingen
Liem benadrukt dat er geen kant-en-klare oplossing is: ‘Het vraagt om justitiële maatregelen, inzicht in relatiedynamieken, samenwerking tussen disciplines en een lange adem.’ Breed draagvlak is daarbij cruciaal: onderwijs, beleid, hulpverlening en rechtspraak moeten samen optrekken. Voorlichting, bewustwording en tijdige signalering kunnen geweldspatronen helpen doorbreken.
De omslag in denken over kindermishandeling laat zien dat verandering mogelijk is. ‘Vroeger gold een tik als normaal, maar door wetenschap, voorlichting, wetgeving en beleid veranderde dat. Datzelfde is nodig bij gendergerelateerd geweld,’ zegt Liem.
Stagnatie in dalende moordcijfers
Waar het aantal moorden in Nederland de afgelopen 25 jaar sterk daalde, stagneert die afname bij vrouwenmoord al tien jaar op circa veertig slachtoffers per jaar. Ruim de helft wordt gedood door een (ex-)partner; bij jonge vrouwen ligt dit aandeel nog hoger.
Liem noemt dit zorgwekkend: ‘Eerder lukte het wél dit cijfer te verlagen. Nu daalt alleen het aantal moorden in het algemeen, niet meer dat op vrouwen.’
Femicide kent volgens haar een eigen dynamiek, vaak geworteld in intieme relaties en ongelijkwaardige machtsverhoudingen. Patronen van dwingende controle, statusverlies, psychische of psychiatrische problemen, verslaving en armoede vergroten het risico.
Macht, status en het backlash-effect
Een verklaring voor de stagnatie is het backlash-effect. Emancipatie en financiële onafhankelijkheid geven vrouwen meer mogelijkheden om relaties te beëindigen, maar kunnen bij mannen leiden tot gevoelens van statusverlies. Liem: ‘Dat compenseren sommige mannen door een vrouw te vernederen, haar werk te bagatelliseren, te kleineren, te isoleren of geweld toe te passen.’
'Veel signalen blijven onzichtbaar. Alleen met een brede, samenhangende blik worden verbanden gelegd.'
Psychische kwetsbaarheden en verborgen signalen
Naast statusverschillen spelen psychische stoornissen, verslaving en schulden vaak mee. ‘Het gaat vaak hand in hand met kwetsbaarheden,’ zegt Liem. Daardoor kunnen instanties het probleem niet individueel oplossen. Soms lukt samenwerking wel, bijvoorbeeld als een psycholoog de politie ondersteunt of jeugdbescherming met een huisarts schakelt.
Toch blijven veel signalen onzichtbaar, omdat instanties ieder slechts een deel zien. Liem pleit daarom voor ‘een brede, samenhangende blik, zodat verbanden wel worden gelegd.’
Waarom slachtoffers zwijgen
Gemiddeld gaan er al tientallen incidenten aan vooraf voordat hulp wordt ingeschakeld; in driekwart van de zaken was er zelfs geen politiecontact. Veel vrouwen doen geen aangifte uit angst, schaamte of wantrouwen. ‘Sommigen vrezen dat hun kinderen worden weggenomen of digitaal worden gevolgd,’ zegt Liem.
Intieme terreur, of coercive control, is bovendien moeilijk aantoonbaar, zeker bij psychisch geweld of bedreigingen. Liem licht toe: ‘De dader zegt bijvoorbeeld: ik maak je huisdier dood. Daar kun je juridisch weinig mee.’
Toegankelijke hulpverlening
Daarom pleit Liem voor meer kennis over toegankelijke hulpverlening, zoals anonieme hulplijnen of veilige plekken waar slachtoffers terechtkunnen. Bijvoorbeeld bij direct gevaar of in de kwetsbare periode na een relatie- of familiebreuk. ‘Het is belangrijk dat vrouwen weten dat er meer wegen zijn dan alleen aangifte doen. Juist die eerste stap, zonder angst voor consequenties, moet makkelijker worden.’
Voorkomen van versnippering
Volgens Liem is de aanpak te gefragmenteerd: ‘Veel organisaties willen hun expertise vergroten, maar dat leidt vaak tot losse projecten of cursussen. Dat zorgt ervoor dat het landschap juist nog meer versnipperd raakt.’ Effectieve preventie vraagt volgens haar om samenwerking tussen Veilig Thuis, politie, GGZ, verslavingszorg, schuldhulpverlening en huisartsen.
Wetgeving en preventie
In Nederland is femicide nog geen apart delict, al liggen er plannen voor zwaardere straffen. Liem: ‘Zwaardere straffen zijn niet de oplossing, belangrijker is de pakkans en de zekerheid van vervolging.’
Andere landen kiezen voor preventie. België en Malta erkennen femicide wettelijk, Frankrijk en Spanje investeren in bescherming van slachtoffers en gespecialiseerde rechtbanken. Liem pleit ook hier voor meer preventie: aandacht voor psychische problemen, schulden, opvoedstress en het bespreekbaar maken van huiselijk geweld.
'Het is een maatschappelijk probleem; mannen én vrouwen dragen verantwoordelijkheid.'
Een maatschappelijk probleem
Femicide is geen vrouwenprobleem, maar toch zitten bij lezingen vooral vrouwen in de zaal. ‘Als je mannen uitsluitend neerzet als daders, haken ze af, terwijl je ze juist nodig hebt,’ zegt Liem. Hun rol kan uiteenlopen van huisarts of docent tot advocaat of wijkagent. Een gesprek met een vertrouwd persoon voelt vaak veiliger. Het doorbreken van taboes en het betrekken van mannen is daarom cruciaal. ‘We moeten dit zien als een maatschappelijk probleem; mannen én vrouwen dragen verantwoordelijkheid.’
Opleiding en professionalisering
Binnen de cursus Gendergerelateerd geweld geeft Liem professionals en studenten handvatten om signalen te herkennen en context te begrijpen. ‘Het is maatwerk, geen lijstje om af te vinken.’ Ze pleit voor een interdisciplinaire aanpak: ‘Als huisarts sluit je misschien aan bij de GGZ, als politie bij schuldhulpverlening. Alleen zo kun je adequaat reageren.’
De cursus Gendergerelateerd Geweld
Femicide laat zien hoe diepgeworteld gendergerelateerd geweld is en hoe groot de gevolgen zijn, zeker voor kinderen. Bijdragen aan een brede, gezamenlijke aanpak? Schrijf je in voor de cursus Gendergerelateerd geweld van 24 tot en met 26 november bij het CPL in Den Haag.
Meer informatie & inschrijven