Hoe een VN-missie in Cambodja een “succes” werd door partij te kiezen
De vredesoperatie in Cambodja (1991-1993) door de Verenigde Naties staat vooral bekend als een belangrijk en zeldzaam peacekeeping-succes. Uit onderzoek van promovendus Wietse Stam blijkt echter dat de missie het kern peacekeeping-principe van onpartijdigheid schond om dit succes te behalen.
‘De aanleiding voor de VN-vredesoperatie in Cambodja was het Vredesakkoord dat in oktober 1991 werd getekend in Parijs, en waarmee decennia strijd in Cambodja officieel ten einde kwam’, vertelt Stam. ‘De VN waren aangewezen om dit Vredesakkoord als neutrale partij te implementeren. De twee hoofdtaken van de VN waren het ontwapenen van de strijdende Cambodjaanse partijen en het organiseren van vrije en eerlijke verkiezingen. Het was een ambitieuze missie die al gauw moeilijk bleek uit te voeren. Één van de strijdende Cambodjaanse partijen, de beruchte Rode Khmer, hield zich namelijk vrijwel direct niet meer aan het Vredesakkoord en keerde zich tegen de vredesoperatie.’
In totaal ondertekenden vier strijdende Cambodjaanse partijen het Vredesakkoord. Dit waren de Rode Khmer, een communistische beweging die Cambodja van 1975 tot 1979 met een genocidaal schrikbewind bestuurde, de pro-Vietnamese regering in Phnom Penh die door Vietnam werd geïnstalleerd nadat het Vietnamese leger de Rode Khmer ten val had gebracht in 1979, en de anti-communistische bewegingen FUNCINPEC en de KPNLF die samen met de Rode Khmer in de jaren tachtig een guerrillaoorlog voerden tegen het pro-Vietnamese Cambodjaanse regime.
Een paradox
Ondanks deze actieve tegenwerking van de Rode Khmer staat de VN-vredesoperatie in Cambodja bekend als een succes: in 1993 vonden er vrije verkiezingen plaats met een opkomst van negentig procent. Stam: ‘Het is die paradox die ik onderzocht heb in mijn proefschrift. Hoe kon deze missie succesvol zijn als één partij zich duidelijk tegen de VN-missie keerde? De bestaande verklaring is dat dit vooral komt omdat de VN zich strikt aan de traditionele peacekeeping-principes hield van onpartijdigheid, instemming van de betrokken partijen en minimaal gebruik van geweld. Maar mijn onderzoek laat zien dat de VN-missie het peacekeeping-principe van onpartijdigheid besloot te schenden om het einddoel van de operatie – de organisatie van eerlijke en vrije verkiezingen – uiteindelijk te kunnen bereiken.’
Twee fases
Volgens Stam kan de VN-missie opgedeeld worden in twee fases. In de eerste fase staat het vermijden van risico’s centraal. ‘Er werd bijvoorbeeld besloten om een bepaald gebied dat in handen was van de Rode Khmer niet in te gaan omdat men vreesde beschoten te worden en als reactie daarop met geweld moest reageren. Dit risico tot escalatie wilde de VN-leiding niet nemen en als rechtvaardiging voor deze keuze wezen zij op de beperkingen die het peacekeeping-mandaat hen oplegde.'
In de tweede fase werden de peacekeeping-principes juist losgelaten omdat het anders niet mogelijk was de missie tot een succesvol einde te brengen. Met name het principe van onpartijdigheid werd overboord gegooid. ‘De missieleiding besloot uiteindelijk een akkoord te sluiten met de Cambodjaanse regering om de vrije verkiezingen op een veilige manier te kunnen organiseren. Het regeringsleger kreeg groen licht om de Rode Khmer preventief aan te vallen als die de verkiezingen zouden belemmeren – wat de Rode Khmer overigens ook probeerden te doen. Dit akkoord is nooit publiekelijk bekend gemaakt, omdat het de reputatie van de VN als neutrale organisatie onmiskenbaar zou hebben geschaad.’
Risicoloze vredesoperaties bestaan niet
Stam hoopt dat zijn onderzoek bijdraagt aan een discussie over de zin van het vasthouden aan de traditionele peacekeeping-principes tijdens VN-vredesoperaties. Stam: ‘De VN-missie in Cambodja laat zien dat een situatie in het veld ontzettend snel kan veranderen en dat de instemming en medewerking van een betrokken partij zomaar kan wegvallen. Hierdoor komt automatisch het hoofdprincipe van onpartijdigheid onder druk te staan en moet je dus flexibel optreden. Ook moet meer erkend worden dat vredesoperaties geen risicoloze ondernemingen zijn en dat risico nemen vaak juist nodig is om de missiedoelstellingen te behalen.’
Wietse Stam promoveert op 18 oktober met zijn proefschrift ‘The Imperative of Succes; United Nations Peacekeeping in Cambodia (1991-1993)’. De livestream is te volgen via deze link.
Tekst: Sabine Waasdorp