'Fanatieke verzamelaars hebben vaak een gevoel van gemis of verlies'
De Leidse hoogleraar Museums, Collections and Society Pieter ter Keurs doet onderzoek naar de herkomst van museale verzamelingen. Belangrijk bij teruggave van erfgoed. Maar hij is vooral geïnteresseerd in de vraag waarom mensen verzamelen.
In het voorjaar verschijnt uw boek Verzamelen. Wat heeft u onderzocht?
'De psychologie van het verzamelen. Iedereen doet het in bepaalde mate, maar waarom? We weten dat verzamelen economische aspecten heeft, mensen willen er financieel beter van worden, maar het heeft ook culturele aspecten. Je ziet het overal om je heen. De drang tot bezit is des mensen. Bij fanatieke verzamelaars zit er vaak een gevoel van gemis of verlies onder. Dat kan uit het verleden komen: een slechte relatie met een vader bijvoorbeeld. Dit gemis wordt dan gecompenseerd door het verzamelen van voorwerpen.’
Wat is de kracht van een voorwerp? Het is toch soms maar een stukje steen of hout?
'Een voorwerp kan allerlei gevoelens oproepen. Ik heb ooit op een rommelmarkt in Jakarta een beeldje gekocht dat helemaal onder het stof zat. Het bleek een beeldje te zijn van Tsjaikovski. Het staat nu bij me thuis. Telkens als ik het zie staan, hoor ik de muziek van Tsjaikovski. Mijn lievelingscomponist.'
Erfgoed verbindt mensen. Waardoor komt dat?
'Er zit vaak een verhaal aan vast, verzonnen of niet. De meeste zijn trouwens verzonnen. Maar door die verhalen gaan mensen zich identificeren met erfgoed. Het zorgt voor herkenning en sociale cohesie.'
Hoe kijkt u eigenlijk naar teruggave van erfgoed?
'Daar ben ik helemaal niet tegen. Alleen moet je wel eerst kijken naar de verzamelgeschiedenis. Van alle museale stukken is slechts een betrekkelijk klein percentage roofkunst. Maar als je dat zegt, word je al heel snel neergezet als conservatieveling die tegen teruggave is.'
Wat maakt kunst tot roofkunst?
'Dat heeft met de context te maken van het verkrijgen. Is een stuk verkregen tijdens een oorlog, dan is het veroveringskunst en die geef je altijd terug. De Lombokschat bijvoorbeeld is duidelijk roof. Maar niet alles wat in de koloniale tijd is verzameld is roofkunst. Soms zijn stukken verkregen door uitruil van geschenken. In musea vind je ook veel nieuw gemaakte stukken: voorwerpen die en masse werden gemaakt om in Europa tentoongesteld te worden en waar ook gewoon voor betaald is. Dat is een hele andere verzamelgeschiedenis dan bijvoorbeeld de schedel van de Javamens. Bij het opgraven daarvan zijn vele dwangarbeiders betrokken geweest. Dan zit er een ethische kant aan vast en neig je naar teruggave.'
Gaan alle musea even goed om met de discussie rond teruggave van erfgoed?
'Dat wisselt. Er zijn nog altijd musea die erg krampachtig zijn. Die hoor ik dan zeggen: “Ja, maar daar kunnen ze er niet goed voor zorgen.” Maar dat is helemaal niet meer jouw verantwoordelijkheid. Het zijn hún spullen. Er zijn voorbeelden van Noord-Amerikaanse indianen die hun beelden terug wilden om ze ritueel te kunnen verbranden. Moet je dan ‘nee’ zeggen? Zij zeggen: die beelden horen helemaal niet in een depot. Dat is toen een internationale discussie geweest.'
De roep om teruggave wordt luider, hoe verklaart u dat?
'Dat heeft verschillende oorzaken. Door internet weet iedereen veel beter waar de collecties zich bevinden. Daarnaast spelen de snelle veranderingen in de wereld een rol. Mensen hebben te maken met onzekerheid en gaan op zoek naar hun eigen regionale geschiedenis. Regio’s worden ook steeds mondiger. Ook in de voormalige koloniën. Na de Tweede Wereldoorlog stond alles in het teken van het opbouwen van de eenheidsstaat. Dat waren moeizame decennia. Tegenwoordig hebben dorpen en provincies veel meer in de melk te brokkelen en dat merken we bij teruggavekwesties. In de jaren zeventig heeft Nederland bijvoorbeeld een belangrijk boeddhistisch beeld teruggegeven aan Indonesië. Het ging naar het Nationaal Museum in Jakarta. In Oost-Java zeggen ze nu: waarom Jakarta? Het beeld komt bij ons vandaan.'
Mengt u zich in teruggavekwesties?
'Ik zit regelmatig in commissies om de verzamelgeschiedenis van voorwerpen te onderzoeken. Hoe is het nou precies verkregen? Soms zijn er nog dagboeken en brieven te vinden van de mensen die erbij waren. Die bestuderen we dan.'
Wat voor inzichten levert uw onderzoek naar erfgoed op?
'Het zegt iets over hoe we ons verhouden tot objecten van buiten. Neem de komst van de Afrikaanse maskers, zo eind negentiende eeuw. Dat heeft nogal wat teweeggebracht. We vonden ze eng, barbaars en wilden er niet naar kijken. Pas na de Eerste Wereldoorlog kantelde dat. De oorlog had laten zien dat de westerse mens nog veel barbaarser is.'
Ter Keurs spreekt op 11 februari tijdens de dies voor alumni.
Dit is een beknopte weergave van het interview met Pieter ter Keurs. Het volledige interview is te lezen in alumnimagazine Leidraad op pagina 8.
Tekst: Nicolline van der Spek
Foto: Rob Overmeer