Leidse cholera-epidemieën letterlijk in kaart gebracht
Leiden werd in de negentiende eeuw geteisterd door drie cholera-epidemieën. Voor Martijn Storms, conservator kaarten en atlassen bij de Universiteitsbibliotheek, was de huidige coronapandemie aanleiding om in de bibliotheek te speuren naar kaarten over die epidemieën.
‘Als kind zat ik al in de atlas van mijn ouders te bladeren’, vertelt Storms. ‘Dat was de Winkler Prins Gezinsatlas uit 1974. Dit staat nu zwaar gehavend bij mij in de kast.’ Storms fascinatie voor kaarten bracht hem via een studie Sociale Geografie en Planologie, en de specialisatie GIS/cartografie, in rechte lijn naar zijn huidige functie bij de Universiteitsbibliotheek. Die vervult die hij inmiddels al veertien jaar.
Complexe gegevens cartografisch weergeven
In de negentiende eeuw werden verschillende steden in Nederland getroffen cholera-epidemieën, waaronder ook Leiden. Storms zag dat kaartenmakers moeite hadden om de complexe gegevens die over de ziekte werden verzameld, bijvoorbeeld over tijdsverloop en locatie, samen te voegen tot één duidelijk cartografisch overzicht. Daar worstelen de cartografen van vandaag ook nog steeds mee.
De huidige coronaviruspandemie heeft geleid tot een infodemie, stelt Storms. ‘Héél veel informatie wordt gevat in heel veel kaarten. Maar dat gaat niet altijd volgens de basisregels van de cartografie. Een veel voorkomende fout is dat absolute aantallen relatief worden weergegeven. Goede kaarten tonen de besmettingen door gebruik te maken van proportionele cirkels, of het aantal infecties per 100.000 inwoners per telgebied te berekenen.
Thematische cartografie
Geografische kaarten bestaan al heel lang, maar de behoefte om thematische informatie in kaart te brengen gaat ook eeuwen terug, alsook de meningsverschillen over wat een reëel beeld is. Storms: ‘Met name in de negentiende eeuw ontwikkelde de thematische cartografie zich snel. De cholera-epidemieën die in de loop van die eeuw in golven opkwamen, waren een van de drijfveren voor deze ontwikkeling.’ De Cholera Asiatica of Cholera Orientalis die in 1817 in India opdook, verspreidde zich naar Rusland en bereikte in 1831 West-Europa. In Nederland werd eind juni 1832 in Scheveningen de eerste besmetting vastgesteld: vissers hadden de ziekte vanuit Engeland naar Nederland gebracht. In datzelfde jaar stierven in ons land meer dan 10.000 mensen aan deze epidemie, vooral in steden in het dichtbevolkte westen. Storms: ‘We hebben stadsplattegronden van Leiden, Amsterdam, Gouda, Groningen en Scheveningen, die allemaal betrekking hebben op de cholera-epidemie van 1832.’
De eerste cholerakaart van 1832
De plattegrond van Leiden uit 1832 toont vier klassen van overlijden door cholera: wit voor niet-aangetaste buurten, en vervolgens lichte arcering en donkere arcering. ‘Met zwart werden de zwaarst getroffen plaatsen aangeduid,’ vertelt Storms. ‘Dat waren enkele doodlopende straatjes en sloppenwijkjes waar de armste bewoners in onhygiënische omstandigheden leefden.’
De kaart is gepubliceerd in het boek 'Geschiedverhaal van de cholera-epidemie te Leiden in 1832', geschreven door drie Leidse artsen en in 1833 uitgegeven door C.C. van der Hoek. Storms: ‘Het is mogelijk een van de oudste thematische kaarten van de ruimtelijke verspreiding van de epidemie ergens in Europa, en waarschijnlijk de oudste in zijn soort in Nederland.’
De epidemie van 1866: Leiden en Amsterdam
De cholera bleef rondwaren en leidde vervolgens in Nederland tot een grote epidemie in 1849. Tot verbazing van Storms zijn daar geen kaarten over te vinden. Dat is wel het geval met betrekking tot de daaropvolgende epidema, die uitbrak in 1866. Bekend is de gedrukte kaart van de verspreiding van infecties en sterfgevallen in Amsterdam, gemaakt in 1867 onder leiding van dokter Isaac Teixeira de Mattos. Storms: ‘Minder bekend is dat in Leiden stadsarchitect J.W. Schaap in hetzelfde jaar met de hand een vergelijkbare kaart tekende van Leiden. Wie van de twee makers de kaart van de ander als voorbeeld heeft genomen, is niet bekend.’ Het enige bekende exemplaar van de Leidse kaart, bewaard in de Leidse Universiteitsbibliotheek, toont de onderverdeling van de stad in 39 buurten.
Hetzelfde probleem
Het is duidelijk dat beide kaartenmakers moeite hadden om de ruimtelijke gegevens over de ziekte en de ontwikkeling in de tijd samen te brengen in één overzichtelijke kaart. ‘Hoewel de kaarten er allebei kleurrijk uitzien en veel informatie bevatten’, aldus Storms, ‘is geen sprake van van één duidelijk beeld. De symbolen zijn niet proportioneel en de gekozen kleuren voor de opeenvolgende weken missen een duidelijke volgorde. Wel heeft zowel Teixeira de Mattos als Schaap het aantal doden gerelateerd aan het aantal inwoners per wijk, uitgedrukt in het aantal per 1.000 inwoners.’ De kaart van Leiden gaat vergezeld van een tabel en een grafiek. In deze lijngrafiek is het verloop van de epidemie duidelijk af te lezen. Het eerste sterfgeval vond plaats op 4 mei 1866 en de epidemie bereikte in juni zijn hoogtepunt.
De gedetailleerde kaart van 1869-1874
In tegenstelling tot de plattegrond van Amsterdam zou die van Leiden van 1866 niet in druk worden uitgegeven. Het was volgens historicus Heleen van der Weel (1999) aanvankelijk de bedoeling om er een lithografie van te maken maar al snel kwam er een andere kaart. Die werd uitgegeven door de Vereeniging tot Verbetering der Volksgezondheid in Leiden. De kaart geeft de sterfte aan cholera en tyfus weer in de periode 1853-1869. Met symbolen in zwart (cholera) en rood (tyfus) is het aantal sterfgevallen per adres aangegeven. Storms: ‘Nu zou dat om privacyredenen niet meer kunnen.’
‘Ophoopingen van schadelijk vuil’
Op de kaart zijn ook ‘ophoopingen van schadelijk vuil’ aangegeven: mestvaalten, varkenshokken, beerputten en stallen. De kaart is gedrukt op vier bladen waarvan de eerste in 1869/1870 werd gepubliceerd. Het vierde blad kwam er pas in 1874 en ontbreekt in de Leidse collectie. Waarschijnlijk komt dat omdat de eerste drie bladen deel uitmaken van het legaat aan de Universiteitsbibliotheek van kaartenverzamelaar J.T. Bodel Nijenhuis. Hij overleed op 8 januari 1872 en maakte de completering niet meer mee. Toch jammer.
|
Kaarten en atlassen bij de Universiteitsbibliotheek Leiden Opvallend veel particulieren zijn geïnteresseerd in cartografie. |
Dit artikel is gebaseerd op een blog dat Martijn Storms schreef een blog over zijn vondsten met betrekking tot de cholera-epidemieën in de negentiende eeuw in Nederland, in het bijzonder in Leiden.
Afbeelding bovenaan deze pagina: 'Lithografie van een meisje in Zwitserland, dat aan cholera stierf, November, 1831'.
Tekst: Corine Hendriks/Martijn Storms
Mail de redactie