Verlangen naar de sterren met Dante Alighieri
Nathalie Schnabl, masterstudent Encyclopedie en Filosofie van het Recht, blikt in dit verslag terug op de lezing 'Verlangen naar gerechtigheid in Dante’s Divina Commedia' die door Maarten Neutenboom werd verzorgd op 15 december 2016. Dit is de vierde lezing in de lezingenreeks Recht en Literatuur 2016/2017
De eerste open podiumlezing van Recht en Literatuur Leiden werd gegeven door Maarten Neuteboom. De lezing had als titel 'Verlangen naar gerechtigheid in Dante’s Divina Commedia'. Dante Alighieri (1265-1321) was een middeleeuws-christelijk denker die op zoek was naar de betekenis van God. Toepasselijk dat juist deze denker, op 15 december, zo vlak voor kerst, aan bod komt! Dante verwijst in zijn boek vaak naar het woord verlangen, wat in het Italiaans desiderio wordt genoemd. Ook het woord sterren – in het Italiaans siderale – speelt een belangrijke rol in zijn werk. Aan het einde van dit stuk zal hierop worden teruggekomen.
Dante begint zijn verhaal in een donker woud. Boven hem ziet hij een licht, maar zijn weg wordt versperd door drie dieren: een panter, een leeuw en een wolvin. Deze drie dieren staan symbool voor lust, hoogmoed en hebzucht. Dante roept om hulp en Beatrice verschijnt.
Dante en Beatrice
Neuteboom betrekt bij deze inleidende tekst de jeugd van Dante. Dante was namelijk al als kind erg gevoelig en hij verlangde naar verbondenheid met de mens, de gemeenschap en met God. Dante was dan ook een diep religieus denker die altijd al op zoek was naar de bedoeling van het leven. Hij geloofde oprecht dat op deze vraag een antwoord te vinden zou zijn. Hij vond zijn antwoord in Beatrice, zijn jeugdliefde. Hij zag haar als dochter van God, als een openbaring. Zij was voor hem een icoon van een hogere werkelijkheid, het goede, het ware en het schone. Helaas zou Dante nooit met Beatrice trouwen, zij overleed al vroeg.
Het verhaal van Beatrice laat zien hoe prachtig, maar tegelijkertijd ook ontzettend pijnlijk het leven kan zijn. Juist nu is dat duidelijk te zien in de wereld. De kerstbomen staan mooi versierd in de huizen, kerstliederen klinken en de familiebezoeken staan gepland. Toch is er niet overal op aarde dit gevoel van geluk en saamhorigheid te vinden. Het contrast met de zwaar gewonde, ontheemde en getraumatiseerde burgers die op dit moment uit Aleppo worden geëvacueerd is groot. Dit contrast was er al in de tijd van Dante en zal er ook nog zijn lang nadat onze tijd voorbij is.
De Goddelijke Komedie: de Hel, Louteringsberg en het Paradijs
Terug naar deGoddelijke Komedie. Het boek bestaat uit 3 delen: de Hel Inferno, de Louteringsberg Purgatorio en het Paradijs. Opmerkelijk in het eerste deel is dat Lucifer zich niet – zoals men toch zou verwachten – in vuur bevindt, maar in ijs.De kern van de hel is bevroren. Het kwaad zet dingen vast zo helpt Neuteboom ons herinneren. De hel staat voor gebrokenheid, terwijl de Louteringsberg staat voor herstel. Het paradijs staat voor de grondslagen van de werkelijkheid. Het paradijs van Dante kan goed vergeleken worden met de ideeënleer van Plato. Bij beide is er sprake van een evenbeeld van God: er heerst orde en maat.
Verlangen naar gerechtigheid
Volgens Dante verlangt iedereen naar gerechtigheid, liefde en geluk. Anders dan bij Thomas van Aquino en Aristoteles hangt dit niet af van de telos (doel), maar van de zin van het mens-zijn. We verlangen volgens Dante allemaal terug naar onze oorsprong. Onze ziel wil terug naar het hoogste goed. Door geleerdheid en ervaring leren we wat dit hoogste goed is. We beginnen hier al van kinds af aan mee. Onze zoektocht begint dan ook bij materialistische dingen als speelgoed en geld – dingen die ons nooit een bevredigend gevoel zullen geven. Deze dingen zijn immers geen einddoelen. Volgens Dante is er wel een antwoord op onze oneindige begeerte: we verlangen terug naar God. De mens is vrij en heeft het vermogen om goed en kwaad te onderscheiden, maar we hebben wel een gids nodig om tot het goede te komen.
Scheiding tussen kerk en staat
Maarten Neuteboom wijst ons er op dat al bij Dante de scheiding tussen kerk en staat is te vinden. Deze scheiding wortelt volgens Neuteboom in de religie zelf en niet in de Verlichting. Hij haalt drie voorbeelden aan die dit goed symboliseren: De Joden die weigerde te buigen voor de Egyptische farao. Daniel die weigerde te buigen voor een vorst die zich vergoddelijkt en uiteraard moet ook Christus niet vergeten worden.
Natuurlijk is het niet zo dat de leiders op aarde helemaal los staan van God. De aarde is immers zijn tuin waar vrede moet heersen. De vorst moet tijdens zijn taak, zijn gezicht gericht houden op de hemel. Volgens Dante is iedereen een regeerder. Je moet priester en koning worden over jezelf, je moet jezelf leiden door de rechtvaardigheid in het oog te houden.
Dante en het recht
Het recht moeten we liefhebben volgens Dante. Dante leert ons echter dat de wet als zodanig niet verabsoluteerd moet worden. Er is nog iets belangrijkers, het goddelijk recht. Hieraan moeten we allemaal voldoen. Gerechtigheid en liefde gaan hand in hand. Liefde staat echter hoger, want het is liefde waarnaar we verlangen: we verlangen naar God.
Tijdens de zaaldiscussie kwam de vraag op wat te doen met het onderscheid tussen het positieve en het natuurrecht. Het positieve recht kan wel degelijk in strijd komen met het natuurrecht, maar geeft dit ons de vrijheid om af te wijken van het positieve recht? Maarten Neuteboom legt ons uit dat we hierin voorzichtig moeten zijn. Voordat we een legitiem beroep kunnen doen op het natuurrecht moet er veel informatie worden gezocht in bijvoorbeeld literatuur en advies worden ingewonnen bij geleerden in de samenleving. De mening van een individu rechtvaardigt niet zomaar het handelen in strijd met de wet.
Verlangen naar de (kerst)ster
Dit stuk begon ik met de vertaling van de woorden sterren en verlangen. Dante omschrijft zeer beeldend en nauwkeurig hoezeer wij terugverlangen naar God die zich in het Paradijs bevindt. Ons oog moeten we dan ook op de sterren gericht houden tijdens onze zoektocht naar het goede. Alleen zo komen we tot het oneindige antwoord op ons oneindige verlangen. Net zoals de drie wijzen uit het Oosten – Caspar, Melchior en Balthasar – de ster volgde naar het kindeke Jezus, zo moeten wij ook tijdens onze zoektocht kijken naar de sterren.
Na dit verhaal rest mij verder niets dan jullie allemaal fijne feestdagen en een gelukkig nieuwjaar te wensen (en veel succes op jullie zoektocht naar een antwoord op het oneindige verlangen).