Filosofie

De taak van de filosofie is het corrumperen van de jeugd

Filosofieonderwijs draait om het aanleren van de vaardigheden en het vocabulaire waarmee leerlingen hun eigen gedachten kunnen ordenen en verwoorden. Juist deze vaardigheden, zoals het stellen van vragen, kritisch denken, en het uitdagen van vanzelfsprekendheden, hadden ooit de beroemde aanklacht tegen Socrates – het corrumperen van de jeugd – tot gevolg.

Volgens Alain Badiou is de taak van de filosofie sindsdien onveranderd gebleven. In Het ware leven geeft hij het corrumperen van de jeugd een specifieke betekenis: 'trachten ervoor te zorgen dat ze niet de gebaande wegen inslaat, dat ze er niet toe is veroordeeld alleen maar te gehoorzamen aan wat maatschappelijk gangbaar is, dat ze zelf iets kan uitwerken en in verband met het ware leven een andere richting kan aanwijzen' (Badiou 2016, 16).

Het filosofielokaal is bij uitstek een plek waar vanzelfsprekendheden kunnen worden uitgedaagd, door de verscheidenheid aan perspectieven die hier samenkomt. Leerlingen komen voortdurend in aanraking met andere zienswijzen – van zowel hun klasgenoten als van filosofen uit het verleden. Dit is wat Gert Biesta (2011) exposure noemt: leerlingen worden blootgesteld aan de gedachten van anderen, en zien hoe anderen reageren op hun gedachten.

Ook tijdens nascholingsactiviteiten voor filosofiedocenten is er aandacht voor het benaderen van vraagstukken vanuit meerdere perspectieven. In de professionele leergemeenschap Adding Voices to the Philosophy Curriculum onderzochten docenten gezamenlijk onderbelichte perspectieven in de geschiedenis van de filosofie. De jaarlijks terugkerende nascholingsdagen bieden filosofische perspectieven op actuele thema’s, zoals mens, dier en natuur en de relatie tussen mens en techniek.

Het belang van perspectieven

Door verschillende filosofen is er gewezen op de waarde van multiperspectiviteit. In haar essay Truth and politics benadrukt Hannah Arendt bijvoorbeeld het belang van wat zij ‘representatief denken’ noemt: het opnemen van zoveel mogelijk perspectieven in een redenering om tot een geldige conclusie te komen (Arendt 2006, 237). In zijn boek Oriëntalisme laat Edward Said zien dat de beschrijving van de ander ook het perspectief onthult van degene die beschrijft. Andere perspectieven kunnen ook confronterend zijn, zoals Jean-Paul Sartre duidelijk maakt in zijn voorwoord bij De verworpenen van de aarde van Frantz Fanon. Tegelijkertijd kunnen dergelijke confrontaties ons juist wakker schudden en ons eigen perspectief veranderen. Ten slotte pleit Bruno Latour voor het innemen van niet-menselijke perspectieven in Het parlement van de dingen. Dergelijke inzichten informeren en inspireren de perspectiefgerichte benadering van filosofieonderwijs bij het ICLON.

Domeinen als perspectieven

Ook de verschillende kerndomeinen van het vak filosofie – zoals ethiek, sociale filosofie, en wetenschapsfilosofie – kunnen worden beschouwd als perspectieven op een bepaalde kwestie. Het onderstaande schema maakt deze benadering van kerndomeinen inzichtelijk:

Door kerndomeinen op te vatten als perspectieven waarmee een onderwerp vanuit verschillende invalshoeken onderzocht kan worden, kan meer samenhang in het filosofiecurriculum bereikt worden. Het maakt voor leerlingen duidelijk dat domeinen geen geïsoleerde onderzoeksgebieden zijn, maar dat ze allemaal bijdragen aan meer begrip van een bepaalde kwestie. Ook kan het leerlingen een overzicht bieden van de centrale vragen van het vak, en helpen bij de ontwikkeling van een doorlopende leerlijn. Daarbij kan een perspectiefgerichte benadering ook een uitgangspunt vormen bij vakoverstijgende projecten.

Perspectieven in de praktijk

Met de volgende werkvormen kan perspectiefgericht filosofieonderwijs gerealiseerd worden:

• Debatteren: Het debat is een spelvorm waarbij tegenstrijdige perspectieven op een creatieve manier onderzocht kunnen worden.
• Lezen van filosofische teksten: Bij het lezen van primaire teksten komen leerlingen in aanraking met het perspectief van de auteur, maar ook met de verschillende interpretaties van klasgenoten.
• Schrijven van een essay: Schrijven is een activiteit waarbij het denken vertraagd wordt, verschillende perspectieven zorgvuldig kunnen worden afgewogen, en het eigen perspectief aangescherpt wordt.
• Parlement van de dingen: Een rollenspel waarbij ook niet-menselijke perspectieven aan bod komen.
• Socratisch gesprek: Bij het socratisch gesprek vormt de concrete ervaring van de leerling het startpunt om een filosofische vraag te beantwoorden.

Toepassing

Concrete stappen voor een perspectiefgerichte benadering:

1. Focus niet op filosofie leren, maar op leren filosoferen: Ideeën die door de geschiedenis van de filosofie worden aangereikt kunnen het beste als perspectieven worden ingebracht binnen activerende werkvormen. In de woorden van Immanuel Kant: ‘it is not thoughts but thinking which the understanding ought to learn’. (Kant 1765, 292)
2. Maak ruimte voor verschillende perspectieven: Contrasterende perspectieven zorgen voor een creatieve spanning die het denken verder helpt. Dit geldt voor zowel het lezen van filosofische teksten en het schrijven van essays, als voor discussies en debatten in de klas.
3. Gebruik diversiteit als kennisbron: Aandacht voor meerdere perspectieven verrijkt het denken en leidt tot betere conclusies. Daarbij creëert bewustzijn van de eigen positionaliteit ruimte voor niet-weten en een nieuwsgierige houding naar anderen.