Reguliere aanpak

Het is in bestaande lesmethodes gebruikelijk het gedrag van consumenten lineair stapelend te behandelen. Concreet betekent dit eerst de individuele vraaglijn, van daaruit naar de collectieve vraaglijn, dan de verschuiving van en langs die vraaglijnen, gevolgd door daaraan de verschillende elasticiteiten te koppelen. De lessenreeks wordt dan afgesloten met een geïntegreerde opdracht vanuit een herkenbare context. Op naar de toets!

Omgebouwde aanpak

Dat kan ook andersom: de leraar begint met een geïntegreerde opdracht zonder uitleg van economische begrippen. Dit helpt leerlingen later bij de verbinding van nieuwe kennis met het eerder geleerde en gebeurtenissen in de werkelijkheid, het begin van alle betekenisverlening. Een voorbeeld: leerlingen verplaatsen zich in het hoofd marketing van Unilever. Die heeft vijf wasmiddelen onder zijn beheer. Elk wordt verkocht voor een bepaalde prijs. De opdracht luidt: verander de prijzen zo dat de omzet van Unilever stijgt.

Daarvoor heeft het hoofd marketing informatie nodig over prijzen en verkochte hoeveelheden. De gegevens van wat consumenten willen en kunnen staan in een tabel, die impliciet een collectieve vraaglijn voorstelt, maar niet als zodanig benoemd wordt. Wel wordt de eerder geleerde wiskunde ingezet om een functievoorschrift te maken. Vanuit de tabel is het mogelijk om conclusies te trekken over het effect van een prijsverandering op de omzet. Daarmee komt impliciet de prijselasticiteit van de vraag aan de orde. Het begrip wordt later behandeld.  

Startopdracht

Werk de overwegingen van Hans van Os een voor een uit.

Hans van Os is het hoofd van de marketingafdeling van een multinational. Dit bedrijf bedient de wereldmarkt met een breed scala aan producten. Van Os is gevraagd om eens naar de wasmiddelen op de Nederlandse markt te kijken. Met vijf verschillende merken is de multinational marktleider. De directie wil die positie cashen. De omzet moet omhoog. Van Os is gevraagd te onderzoeken of een prijsverandering van het goedkoopste merk een bijdrage kan leveren aan deze doelstelling.

Dit goedkoopste wasmiddel kost de consument €2,50 per eenheid product. Van Os laat de afdeling statistiek met een enquête het gebruik bij verschillende prijzen onderzoeken. Zij komen met de volgende resultaten voor een gemiddelde week.

Prijs (p)	Hoeveelheid (q)
1	18
2	16
3	14

De prijs is in euro’s, de hoeveelheid in duizenden. De prijzen en bijpassende hoeveelheden liggen volgens de statisticus op een rechte lijn. Op basis van deze informatie gaat Van Os aan het werk:

• hij berekent het effect van een prijsverhoging van 2,50 naar 3 euro en het effect van een prijsverlaging 2,50 naar 2 euro op de omzet.
• Hij vraagt zich af wat het effect van verdere prijsverhogingen op de omzet zal zijn.
• Hij zet de punten in een grafiek en trekt de lijn door naar de assen. Horizontaal zet hij de hoeveelheid af (q) en verticaal de prijs (p). Horizontaal staat 1 cm voor 2 eenheden product. Verticaal staat een cm voor een euro.
• Hij bepaalt het functievoorschrift van de lijn. In het functievoorschrift q = ap + b berekent hij a door een toename van q te delen door bijbehorende toename van p. De b stelt hij vervolgens vast door bij de gevonden a een punt in te vullen, bijvoorbeeld een prijs van 2 en een hoeveelheid van 16, het resterende getal is dan b.
• Hij berekent bij een prijs van 6 euro wat de hoeveelheid is.
• Hij berekent het effect op de omzet van een prijsverhoging van 6 naar 6,50 euro.
• Hij gaat op zoek naar een verklaring voor de verschillen in effect op de omzet van de twee prijsverhogingen.

Een onderzoeker zegt dat Van Os niet te snel conclusies moet trekken. Hij vergeet namelijk de reactie van de concurrerende multinational.

• Hij beredeneert wat de effecten van de reactie van de concurrerende multinational op de getekende lijn en de uitkomsten zijn. 
• Hij besluit tot wel of geen prijsverhoging van €2,50 naar €3 en formuleert zijn argumenten.

Het maken van de geïntegreerde opdracht geeft de leraar informatie over het eerder geleerde van de leerlingen. Met name in de beheersing van wiskunde, die op havo/vwo voor het vak economie niet verder gaat dan die van de tweede klas, zitten grote verschillen. Sommige leerlingen rekenen en tekenen vanzelf en foutloos, sommige leerlingen weten niet waar te beginnen en ontberen elke effectieve routine. De eerste groep kan vrij snel met verschillende contexten aan de slag. De tweede groep heeft behoefte aan effectief aanleren en inoefenen van de nodige algoritmen, om daarna aan te sluiten bij de eerste groep. Daartussen zitten nog allerlei grijstinten.

Het kennen van die verschillen maakt het kortom mogelijk om hulp op maat-trajecten te ontwerpen. Daarnaast functioneert de openingsopdracht als brug naar het verstandig kiezen van de consument aan de hand van economische begrippen. Een concreet voorbeeld. Een consument eet graag kroketten tussen de middag. En omdat hij niet graag alleen eet, wil hij er ook best een weggeven. Hij heeft een bepalingsbereid van €6. Bij een daling van prijzen is hij bereid meer kroketten te kopen. De marktprijs van een kroket is €2. Zijn voorkeur ziet er in een grafiek zo uit:

Deze verstandig kiezen-kwestie draait alle speakers open. Verhaal, grafiek en berekening dienen een geheel te zijn. Gaat bijvoorbeeld de prijs omlaag of omhoog dan kunnen we uitrekenen wat de gevolgen zijn van het te besteden bedrag aan kroketten door deze consument.

De algebraïsche speaker zegt dat de vergelijking Q=-3P+18 is. Waar bij Q de te verklaren variabele is, P is exogeen. Door P in te vullen weten we hoeveel kroketten deze consument koopt. In alle leerboeken werkt het zo. Toch zou het beter zijn gebruik te maken van deze vergelijking: P = -1/3Q + 6. Dit voorschrift geeft weer welke prijs de consument bereid is te betalen bij een bepaalde hoeveelheid. Zo lang die betalingsbereidheid boven de marktprijs ligt, koopt hij namelijk die kroket, omdat die aankoop zijn welvaart vergroot. De opbrengsten van een extra kroket zijn groter dan de kosten, het motief voor aankoop dat de gehele micro-economie domineert.

Het is verstandig om die redenering dan ook consequent te gebruiken. Kortom, als de consument minder betaalt dan hij wil betalen, ervaart hij welvaart (vreugde). De verstandige aankoop is dan in dit voorbeeld 12 kroketten, want bij alle voorgaande hoeveelheden ligt wat hij wil betalen hoger dan wat hij betaalt. De grijze driehoek, het consumentensurplus, geeft zijn welvaart weer. Maar de uitkomst roept ook een vraag op; 12 kroketten is dat niet wat veel? Ofwel, wanneer is de keuze van de individuele consument uit balans?

De principaal agent als voorbeeld van beperkte rationaliteit: roken is misschien nog een duidelijker voorbeeld dan kroketten. De burger die rookt weet dat dit niet goed is voor hem (principaal), hij kan er ongeneeslijk ziek van worden, en hij (agent) doet het toch. Het principaal agent probleem is hier intern, de burger schaadt eerst zichzelf en daarna de mensen die van hem houden. Het welvaartsverlies is aan te tonen met vraaglijnen, grafisch en algebraïsch.  Verschuivingen van en langs de lijn maken via het consumentensurplus welvaartsverlies duidelijk. De vraag hierna is: hoe komt de consument weer in balans? Waarbij in balans staat voor de verstandige keuze die zijn belang en welvaart dient. Vrijheid kan de burger helpen, hij ontdekt zelf dat het niet fijn voelt, staat hoestend op na het vele roken, krijgt een opgeblazen gevoel van de kroketten, en denkt over stoppen of doorgaan. Vrijwillige zelfbinding staat voor uitspreken dat hij twee sigaartjes per dag opsteekt, 4 kroketten per week, en mochten het er meer zijn, dan betaalt hij 50 euro aan zijn partner. Hiërarchie betekent dat zijn partner hem verbiedt te roken of kroketten te eten op straffe van einde relatie. Ook kan de wetgever de verkoop van rookwaren begrenzen en beprijzen.

Van hieruit kan de leraar vanuit andere concrete en herkenbare problemen verder, met eerst de collectieve vraaglijn, dan een verschuiving van en langs de collectieve vraaglijn, gekoppeld aan prijselasticiteit van de vraag en overige elasticiteiten.

De concepten naast kiezen, samenwerking en verdeling, volgen als vanzelf op het moment dat de collectieve vraaglijn bij het samenwerkingsverband markt opduikt, waarna de verdeling van consumenten- en producentensurplus gekoppeld wordt aan marktvormen.

Verwijzingen

• Ton van Haperen,  Algemene economie -blz. 201 -212- In F.J.J.M., Hulshof, H. & K. van Veen (2016). Uitdagend gedifferentieerd vakonderwijs. Praktisch gereedschap om je onderwijsrepertoire te blijven uitbreiden. Leiden/Groningen: UFB.
• Ton van Haperen, Fouten, Slordigheden en misconcepten (Open Universiteit, 2005)
• Ton van Haperen, Lans Bovenberg, Het economieonderwijs is zowel een oplossing als een probleem (Volkskrant, 2025)
• Coen Teulings, The Wealth of education (2006, SLO)
• Lans Bovenberg, Inaugurale rede. Economieonderwijs in Balans: Kiezen en Samenwerken (UvT, 2016)
• Lans Bovenberg, Afscheidrede, burgerschap en duurzaamheid in het economieonderwijs (UvT, 2023)
• Ton van Haperen, Lans Bovenberg, Docentenboek 1. Waar economie echt over gaat. (SIEO, 2019)
• Ton van Haperen, Lans Bovenberg, Docentenboek 2. Macro-economie onderwijzen doe je zo! (SIEO, 2021)
• Simon Bowmaker, The heart of teaching economics (EdwardElger Publishing, 2010)