De evolutie van slaap
Vier miljard jaar geleden ontstond leven op aarde. Die planeet draait jaarlijks rond de zon waardoor er klimaatseizoenen optreden en tolt elke 24 uur om haar as zodat het er afwisselend dag (licht en warm) en nacht (donker en koud) wordt. Natuurlijke selectie koos oercellen die waren aangepast aan de cyclisch veranderende condities. Het activiteitsniveau van organismen verschilt tussen de donkere en lichte periodes. Zo ontstonden bij waarschijnlijk alle levende wezens genen die eiwitten produceren als interne klokken met een cyclus van ongeveer 24 uur (circadiaan). Hoe die werken is nog niet geheel duidelijk. Op elke locatie stelt de actuele licht-donker periode ('Zeitgeber' genoemd) deze biologische klokken bij
In de colleges worden verschillende definities van slaap besproken, komen mogelijke functies van slaap en daarmee verbonden fysiologische fenomenen uitgebreid aan bod, bespreken we slaap bij dieren en besteden we bijzondere aandacht aan slaap bij mensen.
Bij dieren is slaap een vorm van rust voor lichaam en geest; een periode met verlaagd bewustzijn en reactievermogen op externe stimuli, met karakteristieke cycli van hersenactiviteit en een bijzondere fysiologische zelfregulatie (homeostase). Een overzicht laat de diversiteit van dat gedrag zien. Want sommige diersoorten houden er heel bijzondere slaapgewoontes op na; zowel circadiaan als gerelateerd aan de seizoenen (winterslaap).
Slaap bij de mens is het best onderzocht. De verschillende fasen tijdens de slaap, de vrijloop van ritmes onder omstandigheden zonder Zeitgeber, jetlag, zomer- en wintertijd, de effecten van nachtdiensten en slaaptekort passeren de revue. Lichttherapie en de rol van het slaaphormoon melatonine worden besproken.
Bijeenkomst I
1. Slaap glossarium: gedrag, prikkeldrempel, herstelslaap, elektrofysiologische kenmerken, EEG (trage-golf-slaap, REM-slaap). Nacht- of dag-actief. Winter- en zomerslaap, torpor. Slapen met afwisselend één hersenhelft. Mogelijke functies van slaap.
2. Vierentwintig uursritmiek op aarde. Het verloop van dag en nacht in de tijd en per locatie. Verandering door seizoenen.
Bijeenkomst II
3. Biologische klokken. DNA codons, aminozuren en eiwitten, centrale gangmakers.
4. De oudste biologische klokken bij bacteriën.
Bijeenkomst III
5 en 6. Circadiane ritmiek bij: prokaryoten (fotosynthese en stikstoffixatie), eukaryoten: planten (zandraket), schimmels (rode broodschimmel), dieren.
Bijeenkomst IV
7 en 8. Slaap bij sponzen, neteldieren, rondwormen, weekdieren, geleedpotigen (waaronder insecten) en chordadieren.
Bijeenkomst V
9 en 10. Slaap bij vissen, amfibieën, reptielen, vogels en zoogdieren
Bijeenkomst VI
11 en 12. Slapen en waken bij de mens: Chronotypes, de rol van de suprachiasmatische kern (SCN), het twee processenmodel voor slaap-waak regulatie, vrijloopritmes, melatonine.
Data, tijden, locatie
6 dinsdagen
7, 14, 21, 28 november
5, 12 december 2023
12.15-14.00 uur
Leiden
John Videler
Docent prof. dr. John J. Videler (Heerlen, 1941) is emeritus-hoogleraar aan de Universiteit Leiden en de Rijksuniversiteit Groningen. Hij bekleedde drie academische posities: Bijzonder hoogleraar Evolutionaire Mechanica (Leiden), Leonardo da Vinci Professor in de Mariene Zoölogie (Groningen) en hoogleraar Bionica (Groningen). Hij is auteur van acht boeken en van meer dan 100 wetenschappelijke publicaties in boeken en tijdschriften.
Hoorcolleges met gelegenheid tot het stellen van vragen.
Syllabus.
Powerpoints worden na elke sessie beschikbaar gesteld.
Colleges en studiemateriaal € 235,- (incl. koffie/thee)
U krijgt de mogelijkheid te betalen via Ideal, credit card of door middel van een factuur.
U ontvangt na verzending van een ingevuld formulier een bevestiging, zodat u kunt controleren of de aanmelding is verwerkt.