Hoe middeleeuwse Egyptenaren faraonische overblijfselen een betekenis gaven

In dit college zien we hoe het Bijbelse verhaal van Mozes dat zijn volk uit Egypte leidt, een hele nieuwe betekenis krijgt in Islamitisch middeleeuws Egypte. De inwoners van Egypte, zowel moslims als christenen, die Arabisch en Egyptisch spreken, gebruiken het verhaal om hun land en daarmee zichzelf een plek te geven in de wereldgeschiedenis. Daarbij maken ze creatief gebruik van de overblijfselen uit de faraonische periode die overal in het land zichtbaar waren, maar waarvan niemand de ware betekenis kende. Professor Sijpesteijn zal laten zien dat het logisch was dat men in een periode van grote sociale veranderingen in middeleeuws Egypte verbinding zocht met de hele oude Bijbelse geschiedenis die voor alle inwoners van Egypte betekenis had. Maar ze zal ook laten zien dat de versie die in middeleeuws Egypte circuleerde een heel eigen vorm en betekenis kreeg die paste bij de situatie van dat moment.

Spreker:
Prof.dr. Petra Sijpesteijn, hoogleraar Arabisch, LUCIS en LIAS, Universiteit Leiden

Ook op verhalen is de theorie van survival of the fittest toegepast. Het verhaal van Salomon behoort tot de oudste en “fitste” die we hebben. In dit college hoort u hoe het zich, in zijn islamitische gedaante, aanpast aan de behoefte in Wadai, ten oosten van het Tsjaadmeer in Afrika. Kort na 1900 werd Wadai – toen de laatste onafhankelijke islamitische staat in Afrika – ingelijfd in het Franse koloniale West Afrika. Kon men als moslim blijven leven onder niet-islamitisch gezag? De traditionele islamitische rechtsscholen gaven verschillende antwoorden. Een geleerde zocht soelaas bij de wijsheid van Salomon. Ruim honderd jaar later wordt dezelfde geleerde uit de vergetelheid opgediept, samen met Salomon als een soort schutspatroon. De omstandigheden zijn anders (het gevaar komt niet meer van christenen maar van islamitische fundamentalisten in een land met een falende overheid), het verhaal dat over Salomon verteld wordt is anders, en de manier waarop het verteld wordt (nu mondeling in een volksvertelling, toen schriftelijk in een geleerd pamflet) is anders. Maar het effect is hetzelfde: Salomon, het archetype van wijsheid, geeft autoriteit aan de vertegenwoordigers van een vredelievend standpunt.

Spreker:
Dr. Dorrit van Dalen, docent LUCIS en LIAS, Universiteit Leiden

Verhalen laten ons allerlei verrassende aspecten van een cultuur zien. Dat zien we ook aan de rijke Arabische vertelcultuur. Bij Arabische verhalen denkt men meestal direct aan de verhalencollectie van 1001-Nacht, die in zijn oudste vorm al in de 9e eeuw bestond. Maar er is natuurlijk veel meer: orale vertellingen, vaak streekgebonden, en vooral ook een reusachtig bestand aan heldenverhalen. Sommige daarvan zijn in proza, anderen in dichtvorm. Zulke verhalen waren vaak heel omvangrijk (tot wel 6000 dichtbedrukte pagina’s in de gedrukte vorm). Ze werden door beroepsvertellers in dagelijkse afleveringen verteld op vaste plekken in de openbare ruimte, en vervulden zo dezelfde rol als een dagelijkse televisiesoap in onze tijd.
De eerste vermeldingen van deze heldenverhalen dateren al uit de 12e eeuw en de vertelpraktijk is tot heel recent doorgegaan. Moderne media namen de verhalen ook over: performances van beroemde vertellers werden op cassette gezet, en er werden ook televisiebewerkingen van de verhalen gemaakt.
Een van de boeiende aspecten van deze lange heldenverhalen (we zouden ze ook avonturenromans kunnen noemen) is dat de helden vaak afkomstig waren uit klassen van de maatschappij die in het gewone leven juist weinig sociaal aanzien genoten: zwarte mensen, slaven, vrouwen (of mensen die tot al deze categorieën behoorden). In haar verhaal zal professor Kruk speciaal ingaan op de rol van vrouwelijke heldinnen, vaak onverslaanbaar in het strijdperk. Prinses Dhat al-Himma, titelheldin van een omvangrijk epos, is daarvan de belangrijkste.

Spreker:
Prof.dr. Remke Kruk, emeritus hoogleraar Arabische Taal en Cultuur, LUCIS en LIAS, Universiteit Leiden

De link naar de opname

Het Perzische Shahnama

Het Shahnama of ‘boek der koningen’ is een verhalend epos van ruim duizend jaar oud, geschreven in het Perzisch door de dichter Ferdowsi. Hij vertelt daarin de legendarische geschiedenis van de wereld en van Iran tot aan het jaar 652. In zijn epos belicht hij niet alleen de vele avonturen en omzwervingen van koningen en helden, maar geeft hij ook wijze raad die voor iedereen tot nut kan zijn. Zijn epos is al eeuwenlang een geliefd werk, dat velen heeft geïnspireerd en waar kunstenaars en verhalenvertellers tot op de dag van vandaag naar hartenlust uit putten. In deze lezing wordt ingegaan op dit fascinerende werk dat al duizend jaar springlevend is in een gebied dat ver voorbij de grenzen van het huidige Iran reikt.

Spreker:
Prof.dr. Gabrielle van den Berg, hoogleraar Cultuurgeschiedenis van Iran en Centraal Azië, LUCIS en LIAS, Universiteit Leiden

De link naar de opname

Bouwsteen voor Turks nationalisme in televisiedrama

Niet alleen verhalen uit het verre verleden nemen mythische proporties aan, ook gebeurtenissen uit een recent verleden vormen stof. Het Çanakkale epos is een goed voorbeeld; het vertelt de heroïsche strijd van Osmaanse soldaten tijdens de eerste wereldoorlog (1915-1916). Zij vochten in een ongelijke strijd tegen de Geallieerden (Engelsen, Fransen, Australiërs en Nieuw Zeelanders) om de zeggenschap over de Dardanellen, een zee-engte in West Turkije. Na acht maanden hevige strijd en veel verliezen aan beide kanten komen de Osmanen als winnaars uit de bus. Luitenantkolonel Mustafa Kemal speelde hierin een beslissende rol. Zijn succes in deze campagne gaf hem de bekendheid waarmee hij tijdens de Turkse onafhankelijkheidsstrijd (1919-1923) de bevolking achter zich kon krijgen. De Çannakale campagne was een van weinige overwinningen van de Osmanen tijdens de Eerste Wereldoorlog. Het Osmaanse Rijk had partij gekozen voor Duitsland en na de oorlog (Verdrag van Sèvres 1920),  probeerden de Geallieerden het Osmaanse Rijk onderling te verdelen. Deze voor de Turken nog steeds als zeer traumatisch ervaren gebeurtenis, maakte de overwinning in de Çanakkale campagne heel belangrijk; hier hadden de Osmanen laten zien dat zij niet onderdeden voor het Westen. Gedichten, liederen en romans vertelden al van het begin het verhaal van deze overwinning. Nog steeds herdenkt men deze campagne op 18 maart officieel en onder het volk zijn herinneringen aan deze campagne altijd levend gebleven.

Het is daarom niet verwonderlijk dat dit verhaal vaak wordt aangehaald in nationalistische Turkse televisie series. Nationalisme is nog steeds bijzonder belangrijk in de Turkse samenleving. In series waarin het leger een rol speelt, over het heden en het verleden, komt daarom veel nationalistisch vertoon voor. In deze lezing zal Petra de Bruin aan de hand van een aantal voorbeelden uit deze series laten zien hoe het Çanakkale epos voortleeft.

Spreker:
Dr. Petra de Bruijn, universitair docent Turkse literatuur, theater, film en televisiedrama, LUCIS en LIAS, Universiteit Leiden

De link naar de opname