Islam en cultuur
De moslimwereld kent door haar vroege beschaving en voortdurende vermenging van invloeden een rijke en gevarieerde cultuur. Het bestuderen van materiële cultuur, boeken, verhalen, films en, steeds vaker, televisieseries leert ons meer over hoe hedendaagse moslimsamenlevingen in elkaar zitten.
Cultuur als wapen
Klassieke en hedendaagse cultuur weerspiegelt de samenleving die haar heeft voorgebracht. Maar cultuur is ook een machtig wapen. Onderzoekers Petra de Bruijn en Gabrielle van den Berg laten zien dat populaire soaps en klassieke heldendichten niet alleen een helder tijdsbeeld geven, maar ook strategisch worden ingezet door gezaghebbers.
Invloedrijke televisie
Jaarlijks produceert Turkije zo’n tachtig soaps. Die worden gretig bekeken, hebben een enorme invloed en vormen een belangrijk exportproduct. De groeiende religiositeit die de huidige Turkse samenleving kenmerkt ziet Turkije-specialist Petra de Bruijn terugkomen in de populaire soaps van religieuze en regeringsgezinde televisiezenders. Zo zijn de sympathieke karakters sinds een aantal jaar altijd vrome moslims, terwijl de slechteriken zich te buiten gaan aan alcohol en andere ongepaste geneugten. Maar ook onderwerpen die in het verleden onbespreekbaar waren worden in deze soaps aangesneden, aldus De Bruijn. In één van de soapseries wordt een seculiere legerofficier verliefd op een meisje dat een hoofddoek draagt. De serie kaart hiermee de dubieuze rol aan die het leger eind jaren negentig speelde in het buitensluiten van meisjes met een hoofddoek op de universiteit. De officier ervaart hoe het leger en de bureaucratie deze meisjes, die niets liever willen dan aan een universiteit studeren, tegenhouden om deze toekomstdroom te verwezenlijken.
Soap power
De Turkse soapseries zijn ook interessant om te bestuderen hoe gezaghebbers en andere machtige partijen in Turkije zich de populaire cultuur toe-eigenen. In het sterk gepolitiseerde Turkse medialandschap gebruiken de verschillende televisiezenders de soaps om hun ideologische punt te maken, constateert De Bruijn. In een van de bekendste series werden tot voor kort Koerdische schurken heldhaftig bestreden door Turkse militairen. Maar sinds de Turkse regering een akkoord probeert te sluiten met de Koerdische verzetsbeweging PKK, zijn de Koerden plotseling uit beeld verdwenen. De actie heeft zich nu verplaatst naar Syrië.
De vorst als held
Ook in het verleden gebruikten gezagsdragers cultuur om hun positie te versterken en hun ideologie uit te dragen. Zo lieten vorsten zich als held opvoeren in de Shahnama, een beroemd heldendicht uit het begin van de elfde eeuw dat het verhaal van Perzië – het huidige Iran – vertelt. Het begint bij de schepping en gaat door tot de inlijving van Perzië bij het Arabische Rijk in de zevende eeuw. Islamitische vorsten lieten hun eigen illustraties en verhaalelementen toevoegen in schitterende nieuwe handschriften van het werk, waarvan in de negentiende eeuw de eerste kritische edities verschenen.
Strategisch omgaan met erfgoed
Perzië-specialist Gabrielle van den Berg is vooral geïnteresseerd in de vele verhalen rond de Shahnama die de officiële edities niet haalden, maar die veelvuldig voorkomen in de handschriften-traditie van islamitische vorsten. Ze bezoekt bibliotheken over de hele wereld om de vele verhaallijnen die niet als gezaghebbend werden beschouwd te identificeren. Juist die geven inzicht in hoe machthebbers destijds strategisch omgingen met cultureel erfgoed en leren ons iets over de gezagdragers van nu. Zo wordt in het hedendaagse Centraal-Aziatische Oezbekistan de veertiende eeuwse veroveraar Tamerlane – wiens leven is vereeuwigd naar het Shahnama-model – gepresenteerd als het icoon van de nieuwe Oezbeekse nationale identiteit. Ook huidige gezagdragers zetten zo in verhalen de geschiedenis naar hun hand.
