De VN Verklaring over de Rechten van Inheemse Volkeren

In 2007 zetten landen hun handtekening onder de VN Verklaring over de Rechten van Inheemse Volkeren. Leidse wetenschappers helpen, samen met wetenschappers en activisten in het veld, bij het in de praktijk brengen van deze afspraken. Ze brengen inheemse talen in kaart voor onderwijs en komen op voor de rechten van de volkeren door in gesprek te  gaan met beleidsmakers en transnationale bedrijven.

De VN Verklaring voor de Rechten van Inheemse Volkeren helpt volkeren zoals de Huitol in Mexico. Het is ze gelukt om meer aandacht te vestigen op mijnactiviteiten in een van hun heilige plaatsen, Wirikuta.
 

Interpretatie van de spirituele band

Met het opstellen van de verklaring zijn de problemen rondom inheemse volkeren niet ineens opgelost. ‘In het document staan allerlei termen die voor de betrokken partijen totaal verschillende dingen betekenen’, legt hoogleraar Maarten Jansen – zelf betrokken bij de ontwikkeling van de verklaring – uit. ‘Bijvoorbeeld: een artikel in het verdrag dat stelt dat inheemse volkeren het recht hebben om een ‘spirituele band’ op te bouwen met het grondgebied. Vanuit Westers staatsperspectief is dat een geheel vrijblijvend artikel, want wat zegt ‘spirituele band’ nu precies? Voor inheemse volkeren staat de term ‘spirituele band’ echter voor een bevestiging dat er geen mijnactiviteiten of andere schadelijke activiteiten worden ondernomen op dit stuk grond, dat er respect is voor de manier waarop inheemse volkeren in het gebied leven.’ Dit is een verschil in interpretatie waarvan beleidsmakers zich vaak niet bewust zijn.

Duizenden onbeschreven talen

Een tweede element uit de verklaring waarin wetenschappers een belangrijke rol  spelen is het artikel dat stelt dat inheemse volkeren recht hebben op onderwijs in hun eigen taal. Dat is makkelijk gezegd. Jansen: ‘Het gaat om duizenden talen die nog niet voldoende beschreven zijn, waarvan we geen woordenboek of grammatica hebben, geen bundeling van de geschreven of orale literatuur. Je kunt dus niet zomaar naar een dorp gaan en tegen een lokale docent zeggen: onderwijs de taal. Er is een enorme wetenschappelijke inspanning nodig om één taal te documenteren. Ik ben zelf nu betrokken bij een project waarbij we de betekenis van Mixteekse woorden in de context van een zin beschrijven, dat kost makkelijk tien jaar.’
‘Verder: om woorden te leren heb je een alfabet nodig. Waar eindigen woorden, waar beginnen ze? Woorden hebben voorvoegsels, achtervoegsels, veranderingen in meervoud enzovoort. Er zijn toontalen waarbij de betekenis van een woord verandert al naar gelang de toonhoogte. In de ontwikkeling van ons eigen schrift kennen we dat niet. Hoe ga je daar mee om? Het kost bij elkaar ontzettend veel tijd en middelen.

Conflict met transnationale bedrijven

Leidse wetenschappers komen ook op voor de rechten van inheemse volkeren in conflict met transnationale bedrijven.  Jansen: ‘Inheemse volkeren, de armste mensen in hun eigen land en van de Derde Wereld worden het slachtoffer van uitbuiting omdat ze letterlijk bovenop goudmijnen wonen. Transnationale bedrijven verdienen een fortuin met de exploitatie van die mijnen. De situatie vormt een uitdaging voor de wetenschappelijke wereld: wat dragen we bij om de situatie te verbeteren? Samenwerking tussen archeologen, antropologen, taalwetenschappers en rechtswetenschappers kan het recht toegankelijker maken voor inheemse volkeren. Leiden probeert dit soort contacten te leggen tijdens conferenties over Rights of Indigenous Peoples voor experts over de hele wereld, die we sinds 2013 ieder jaar beleggen.’
Ook tijdens andere gelegenheden hebben Leidse wetenschappers direct contact met beleidsmakers. Zo was Maarten Jansen vorig jaar aanwezig bij het permanente forum over de rechten van inheemse volkeren bij de VN in New York. ‘Beleidmakers worden vaak geadviseerd door wetenschappers, zoals antropologen, die in dienst zijn van een regering. Zeker in een informele setting lukt het dan wel om met deze wetenschappers van gedachten te wisselen.’ Leids docent Manuel May Castillo, zelf Maya en gepromoveerd op Maya cultureel erfgoed, heeft contact met juristen om Mexicaans lokaal beleid over behoud van cultureel erfgoed te sturen.

Effect

Op bescheiden schaal hebben alle inspanningen effect. Jansen: ‘Inheemse volkeren gebruiken de verklaring (en ook een vergelijkbaar document opgesteld door de International Labour Organisation, convention 169) bij onderhandelingen met transnationale mijnbedrijven en overheden. Op die manier genereerde het Huichol-volk in Mexico bijvoorbeeld aandacht mijnactiviteiten op een voor hen heilige plek, Wirikuta. Verder laten regeringen nu in elk geval openingen zien om het gesprek aan te gaan. Het Mixteeks wordt nu bijvoorbeeld gezien als taal en niet meer - zoals meer dan dertig jaar geleden - als een dialect. Het is een stap om discussies mogelijk te maken.’
Ook Leids onderzoekster Eithne Carle, gespecialiseerd in volkeren in het Amazonegebied, ziet verandering in de opstelling van beleidmakers. ‘In Guyana is het ministerie van cultuur beleid rondom cultureel erfgoed voor de komende tien jaar aan het opstellen en hebben wetenschappers om input gevraagd bij het opstellen van dat beleid. De president van Guyana heeft ook aangkondigd lesmateriaal over alle inheemse talen van het land te willen laten maken.’