‘Fantasieën over het coronavirus zijn besmettelijker’
Nepnieuws over ‘patiënt zero’ en ronkende koppen zoals ‘het gele gevaar’. Leidse wetenschappers spotten wereldwijd veel valse berichten over het coronavirus en discriminerende stereotypering van Chinezen. Hoe schadelijk is dat?
Dit is de Chinese markt waar het coronavirus begon! De video van de verdachte markt ging in januari de hele wereld over en werd binnen enkele dagen 28 miljoen keer bekeken. Maar oplettende kijkers ontdekten dat het een markt in Indonesië was. Het is één van de voorbeelden die de Leidse media-expert Peter Burger probeert te ontzenuwen via twitter. Zijn tweets over hoax-berichten rondom het coronavirus maken duidelijk hoe viraal nepnieuws is. Burger benadrukt dat hij er nu zelf geen wetenschappelijk onderzoek naar doet. Hij werkt samen met een internationaal netwerk van factcheckers die opvallende berichten nagaan en hun onderzoek delen.
Vleermuizensoep en complottheorieën
Valse berichten over virussen, met name op sociale media, hebben vaak dezelfde formule, aldus Burger. Er worden foto’s en video’s geplaatst die in werkelijkheid helemaal niet de besproken kwestie verbeelden. Zo zijn er ook populaire foto’s in omloop van Chinezen die vleermuizensoep eten en zo het virus zouden oplopen. Terwijl helemaal niet bewezen is dat vleermuizensoep de boosdoener is. Daarnaast spelen complottheorieën een belangrijke rol. Er wordt gesuggereerd dat het virus bewust of per ongeluk uit een laboratorium is gelekt. In Nederland lijkt het aantal valse berichten over het coronavirus tot nu toe mee te vallen, merkt Burger op. ‘Maar dat kan veranderen als het virus hier ook opduikt.’
'Alarm geel'
In diverse media is de objectiviteit al grotendeels verdwenen, stelt Florian Schneider, directeur van het LeidenAsiaCentre van de Universiteit Leiden. De sinoloog volgt de internationale media op de voet. Sommige kranten gebruiken zware stereotypes als ze China en de Chinezen beschrijven. Al van oudsher wordt China dikwijls voorgesteld als oriëntaals mysterieus of als een ontwakende draak die steeds machtiger wordt, aldus Schneider. Zo probeerde het Franse Le Courrier Picard met ronkende koppen als 'het gele gevaar?' en ‘geel alarm’ lezers te trekken (de krant heeft na veel protesten inmiddels excuses aangeboden). Ook diverse Duitse media berichten sensationeel en stigmatiserend. Dat geldt voor tabloids als Bild Zeitung, maar eveneens voor serieuzer geachte bladen zoals Der Spiegel : ‘Made in China: wanneer globalisering een dodelijk gevaar wordt’, zie foto.
Dehumanisering
Schneider vindt dat veel media misplaatste grappen en cartoons plaatsen. Op foto’s en in tekeningen, voorzien van grappig bedoelde opmerkingen, worden Chinezen veelal afgebeeld met een masker en isolatiepak. ‘Dat draagt bij aan hun dehumanisering. De grappen en stereotypering versterken xenofobische reacties op straat, terwijl Chinezen in deze situatie juist extra onze empathie verdienen.’ Nederlanders met een Chinese achtergrond krijgen nu vaker dan normaal negatieve opmerkingen, zo melden diverse media. Ook andere mensen met een Aziatisch uiterlijk worden vaker gediscrimineerd, blijkt uit meldingen van over de hele wereld. Wetenschappers kunnen een belangrijke rol spelen, meent Schneider. ‘We moeten de berichtgeving zeer kritisch blijven volgen en media aanspreken als berichten niet kloppen.’ Ook vindt Scheider het belangrijk dat onderwijsinstellingen hun studenten en medewerkers goed informeren en extra alert zijn of van oorsprong Aziatische studenten en medewerkers gediscrimineerd worden. Zie ook het bericht over het coronavirus van de Universiteit Leiden.
Chinese media
Hoe is de beeldvorming in de Chinese media? Scheider: ‘De Chinese staatsmedia moeten op hun manier vooral positief berichten. De verspreiding van het virus wordt als een soort oorlog voorgesteld die alleen door de grondige aanpak van de overheid bestreden kan worden.’ Dat vindt hij zorgwekkend want de staat vergroot zo ook de greep op haar burgers. De diverse commerciële media in China berichten tot op zekere hoogte iets kritischer over de aanpak, aldus Schneider. ‘De overheid staat dat toe omdat ze op die manier ook aan lokale informatie kan komen en vernemen wat de publieke opinie is.’
Patiënt zero
Amerikanist Sara Polak legt als redacteur net de laatste hand aan het boek Embodying contagion, een interdisciplinaire bundel over de verbeelding van besmettelijke ziekten in de 20e en 21e eeuw. Elf auteurs vertellen hoe in literatuur, media en in films de verspreiding van virussen als hiv (aids), ebola en zika wordt verbeeld. Ook Polak constateert repeterende patronen. Al snel na de uitbraak van een virus is er het verhaal van de uitbraak en circuleren er vooral op sociale media berichten over ‘patiënt zero’, de eerste persoon die het virus heeft opgelopen. Dikwijls wordt gesuggereerd dat deze eerste patiënt met opzet anderen besmet heeft. Haar eigen artikel laat zien hoe Donald Trump (toen nog geen president) onder meer via twitter de angst voor het ebolavirus aanwakkerde. Daarnaast beschrijft ze hoe Centers for Disease Control and Prevention (het Amerikaanse RIVM) ongewild dat ook deed. Een grappig bedoelde voorlichtingscampagne met zombies versterkte juist de stigmatisering van mensen die besmet zijn met een virus.
De-escaleren
Nu volgt Polak het nieuws over het coronavirus. Amerikaanse media berichten veel sensationeler dan Nederlandse media, constateert ze. ‘In de Verenigde Staten voeden media, ingegeven door de sterkere sensatiecultuur en commercie, de angst. Fantasieën over het coronavirus zijn besmettelijker dan de ziekte zelf.’ In Nederland proberen de meeste media te de-escaleren door vooral te wijzen op het feit dat de draaiboeken klaarliggen, mocht het virus hier de kop opsteken. Hopelijk blijft dat zo.’
Onderzoek studenten
De drie onderzoekers bespreken de valse berichtgeving ook met hun studenten. Burger doet dat bijvoorbeeld in zijn jaarlijkse cursus Science, Media en Society die op 4 februari van start ging. In voorgaande jaren besprak hij met zijn studenten bijvoorbeeld het nieuws over het sarsvirus. Zijn gemêleerde studentengroep, afkomstig uit meer dan tien verschillende landen, krijgt dit jaar als opdracht om de berichtgeving over het coronavirus in hun thuisland te onderzoeken. Burger: ‘Waarschijnlijk levert dat weer nieuwe voorbeelden van framing en misinformatie op.’
Tekst: Linda van Putten
Mail de redactie