‘Mensenhandel kent een groot schemergebied’
Mensenhandel is veel meer dan het ontvoeren en verhandelen van mensen. Ook daders van arbeidsuitbuiting kunnen bijvoorbeeld voor mensenhandel worden veroordeeld. Criminoloog Masja van Meeteren hoopt de complexiteit van het fenomeen duidelijk te maken door de verschijningsvormen van arbeidsuitbuiting in kaart te brengen.
Vrouwen die in Oost-Europa ontvoerd worden om in Nederland als prostituee te werken. Het is één van de bekendste voorbeelden van de schrijnende problematiek die mensenhandel heet. Toch is het slechts het topje van de ijsberg. Veel andere vormen van mensenhandel zijn veel minder bekend bij het grote publiek, vaak omdat ze niet als zodanig worden herkend. Dat maakt het lastig ze op te sporen, en nog lastiger om ze te bestrijden. Dat geldt met name voor arbeidsuitbuiting, een delict dat sinds 2005 in Nederland als mensenhandel wordt behandeld.
Instemming slachtoffer
‘Het zijn lang niet altijd georganiseerde bendes die mensen verhandelen, al is dat wel het beeld dat heerst,’ zegt criminoloog Masja van Meeteren, die onderzoek doet naar arbeidsuitbuiting. Ze vertelt erover in het kader van de VN-Werelddag tegen de Mensenhandel op 30 juli. ‘In werkelijkheid zijn de daders vaak om families of eigenaren van kleine bedrijven, die meestal ook nog eens opereren met een zekere mate van instemming van het slachtoffer. Dat maakt het soms knap ingewikkeld om een dader te vervolgen. Het is immers niet eenvoudig aan te tonen dat er sprake is van dwang.’
Wasserette
Van Meeteren noemt als recent voorbeeld een zaak waarbij vluchtelingen in Nederland onder slechte omstandigheden in een wasserette werkten. De statushouders was tien euro per uur beloofd. In werkelijkheid kregen ze 4,50 per uur of helemaal niets betaald. Aangezien ze daarmee amper de buskaartjes konden betalen naar het asielzoekerscentrum, sliepen ze in de wasserij tussen het wasgoed en de muizen.
Niet bewust
Al is een dergelijke behandeling strafbaar, de uitgebuite werknemers zien zichzelf lang niet altijd als slachtoffer. Ze verdienen er een beetje extra geld mee, en de werkomstandigheden zijn vaak beter dan in hun herkomstland. Ook werkgevers zijn zich er niet altijd van bewust dat ze iets fout doen, laat staan dat de rechter hen kan veroordelen voor mensenhandel.
Arbeidsuitbuiting indelen
In haar onderzoek – gefinancierd met een Veni-beurs van NWO – probeert Van Meeteren nu een indeling aan te brengen in de verschillende vormen van arbeidsuitbuiting die in Nederland voorkomen. Op die manier krijgen we meer inzicht in het schemergebied tussen slecht werkgeverschap en strafbare arbeidsuitbuiting. Dat zal ook bijdragen aan een beter en ruimer begrip van mensenhandel. Ze onderzoekt daarvoor de ongeveer vijftig opsporingsdossiers van mensenhandelzaken die al dan niet tot een veroordeling leidden. Daarnaast spreekt ze in een later stadium met slachtoffers en daders.
Grootschalige uitbuiting
Van Meeteren werkt nog twee jaar aan het onderzoek, maar durft voorzichtig vooruit te lopen op de eerste resultaten. Zo maakt ze een duidelijk onderscheid tussen grootschalige uitbuiting en één-op-één-uitbuiting. ‘Bij het eerste fenomeen worden slachtoffers vaak opgelicht of misleid,’ zegt Van Meeteren. ‘Denk daarbij bijvoorbeeld aan Poolse vrouwen die hier in de champignonteelt werken, en die onder minimumloon verdienen omdat ze een zeer laag stukloon krijgen.’
Eén-op-één-uitbuiting
Eén-op-één-uitbuiting is compleet anders van aard. De slachtoffers zijn vaak gekrenkte individuen die genegenheid zoeken, bijvoorbeeld omdat ze in hun jeugd zijn verwaarloosd. Dat maakt ze gemakkelijke slachtoffers voor de daders. Van Meeteren noemt het voorbeeld van een Hongaars Roma-echtpaar dat op een camping in Nederland een slachtoffer als hun persoonlijke slaaf behandelde. ‘Het slachtoffer moest zijn loon afstaan en in de buitenlucht slapen, maar was tegelijkertijd idolaat van zijn uitbuiters. Het laat in één oogopslag zien hoe enorm complex de materie soms is.’