Hoe democratisch zijn staatsgeheimen?
Transparantie wordt gezien als een belangrijke voorwaarde voor democratisch overheidsbeleid. Betekent dit dat staatsgeheimen – zoals vertrouwelijke informatie van de inlichtingendiensten en achterkamertjespolitiek – moeten worden afgeschaft? Politiek filosoof Dorota Mokrosinska onderzoekt met een ERC-subsidie hoe geheimhouding en democratie samengaan.
Mokrosinska heeft een achtergrond in de sociologie en de filosofie. ‘Als politiek filosoof kijk ik naar de ethische kant van het politieke leven,’ legt ze uit. ‘Gaan de privéaangelegenheden van publieke figuren, zoals de seksuele uitspattingen van Berlusconi of het vroegere cocaïnegebruik van Obama, het grote publiek aan? Zijn we verplicht om onrechtvaardige wetten na te leven? Hoe is belasting innen anders dan diefstal? En triggert Wikileaks democratisch burgerschap, of verhindert het overheidsmechanismen?’
Geheimhouding door overheid
Een belangrijk thema voor Mokrosinska is geheimhouding door overheden. Denk bijvoorbeeld aan het werk van inlichtingendiensten, spionage, diplomatieke discretie en achterkamertjespolitiek. ‘Aan de ene kant twijfelen we als samenleving niet aan het belang van transparantie in een democratie. Aan de andere kant is bepaalde informatie staatsgeheim en worden bepaalde politieke beslissingen buiten gesloten deuren genomen. Daar wringt dus iets. Want hoe kunnen we onze democratisch gekozen regering controleren als diezelfde overheid zaken voor ons verbergt? Hoe democratisch is geheimhouding eigenlijk?’
ERC Starting Grant
Om die vraag te onderzoeken ontving Mokrosinska in 2014 een Starting Grant van de European Research Council (ERC). Deze subsidie loopt vijf jaar, en geeft een onderzoeker de kans om een eigen onderzoekslijn op te zetten. ‘Een buitengewone kans, want er zijn weinig mensen die zich met dit onderwerp bezig houden en er is nog geen theorethisch raamwerk.’
Opschorten van democratie
‘Voor de meeste mensen is geheimhouding per definitie ondemocratisch. Als we het achterhouden van informatie toestaan, dan is het een noodzakelijk kwaad.’ Het is immers niet mogelijk om inlichtingen of militaire informatie wél aan burgers te vertellen en níet aan vijanden. ‘Geheimhouding wordt gezien als het tijdelijk opschorten van onze democratische principes. Maar ik denk dat in sommige gevallen geheimhouding wel degelijk een legitieme vorm van democratisch bestuur is. Dat wil ik met dit onderzoek duidelijk krijgen.’
Goed op weg
Inmiddels is het onderzoeksproject anderhalf jaar onderweg. ‘Naast mij werken er nog een postdoc-onderzoeker en een promovenda aan het project. We organiseren binnenkort onze tweede internationale conferentie, de eerste publicaties komen er aan en ook met de interdisciplinair bundel zijn we goed op weg.’
Praktische toepassing
Het project is ook interessant voor partijen buiten de universiteitswereld. ‘Zo zijn we benaderd door het Nederlands Instituut voor Meerpartijendemocratie en we hebben contact met het Huis voor Klokkenluiders gelegd.’ Mokrosinska hoopt met deze partners in een latere fase van het onderzoek ook de praktische betekenis van haar resultaten uit te werken. ‘Als we laten zien dat geheimhouding wél democratisch gerechtvaardigd is, dan werpt dat een ander licht op de huidige vormen van staatsgeheimen en het afschermen van informatie door de overheid. Dat heeft implicaties voor waar we de verantwoording voor geheimhouding leggen, maar ook bijvoorbeeld hoe we omgaan met het lekken van staatsgeheimen.’
Tien jaar ERC
Dorota Mokrosinska voert haar onderzoek naar ‘Democratic Secrecy’ uit met een Starting Grant van de European Research Council (ERC). Dit jaar bestaat de ERC tien jaar. In die jaren hebben ongeveer 70 onderzoekers en/of onderzoeksgroepen van de Universiteit Leiden een ERC-subsidie gekregen. In aanloop naar de viering van tien jaar ERC op 23 juni lichten we een aantal van onze ERC-onderzoeksprojecten uit.