5 vragen over onze lijfspreuk Praesidium Libertatis
Maar liefst 440 jaar bestaat de Universiteit Leiden in 2015. Is ons motto Praesidium Libertatis, bolwerk van vrijheid, ook zo oud? En waar komt het vandaan?
1. Waar komt dit motto vandaan?
Daarvoor moeten we terug naar de ontstaansgeschiedenis. In 1568 rebelleerden de Lage Landen tegen de Spaanse overheersing en de dominante katholieke kerk. Edelman Willem van Oranje ontwikkelde zich tot de leider van de protestanten. Hij vond dat het land een universiteit nodig had om goede protestantse geestelijken en andere bekwame lieden op te leiden en zijn oog viel op Leiden. Dat was waarschijnlijk een beloning voor het succesvolle verzet van de stad tijdens het Beleg van Leiden (1573 - 1574) door de Spanjaarden. De in 1575 opgerichte protestante universiteit gold als een bolwerk van vrijheid in het katholieke Europa.
2. Dus het motto stamt uit 1575?
Nee, dat is pas veel later bedacht. Weliswaar omschreef Willem van Oranje de universiteit als ‘een vast stuensel ende onderhoudt der vryheyt’, maar de huidige lijfspreuk is pas rond het derde eeuwfeest geïntroduceerd door letterkundige Matthias de Vries. Deze Leidse professor stelde in 1875 in zijn feestrede dat Willem van Oranje een universiteit had gewild die zou dienen tot ‘bolwerk van onafhankelijkheid en beschaving’. Een jaar eerder had De Vries, toen hij nog rector was, ook in zijn diesrede gezegd dat de de Leidse universiteit ‘ten allen tijde is geweest het bolwerk der vrijheid’. De uitdrukking verscheen in het Latijn boven een prent met de namenlijst van alle professoren sinds 1575. Sinds het derde eeuwfeest werden Libertatis praesidium dus gevleugelde woorden. In 1917 verschenen ze voor het eerst op het vernieuwde zegel van de universiteit: Academia Lugduno-Batava Libertatis Praesidium. Overigens had De Vries niet de primeur met deze uitdrukking. Hij woonde in 1839 als student de afscheidsoratie bij van classicus Petrus Hofman Peerlkamp en verklaarde later geraakt te zijn door diens typering van de universiteit als een ‘Libertatis Praesidium’.
3. Maar tegenwoordig hebben we het meestal over ‘Praesidium Libertatis’. Wat is de juiste volgorde van de woorden?
Later raakte Praesidium Libertatis in zwang, waarom is niet bekend. Maar oorspronkelijk schreef en zei men Libertatis Praesidium.
4. Laten wetenschappers en bestuurders zich inspireren door dit motto?
Ja. Rector magnifus Carel Stolker schreef in alumnimagazine Leidraad: 'Een mooier motto kan een universiteit nauwelijks hebben. Maar een motto moet niet alleen mooi zijn; het is ook een opdracht.' Wetenschappers en bestuurders refereren vaak aan 'bolwerk van vrijheid'. Bijvoorbeeld als ze samen met andere universiteiten lobbyen voor vrijheid van onderzoek. Of als ze congressen organiseren over mensenrechten en het vrije woord. In 2014 kozen zeven gevluchte Noord-Koreaanse dissidenten Leiden uit om een boekje open te doen over het dictatoriale regime. Het motto van de universiteit was één van de redenen om voor Leiden te kiezen, aldus hoogleraar Koreastudies Remco Breuker. Een recenter voorbeeld is de toespraak van rechtendecaan Rick Lawson op de Leidse protestbijeenkomst (8 januari 2015) naar aanleiding van de terreuraanslag op Charlie Hebdo. Lawson betoogde: een universiteit met dit motto in haar zegel kan niet stil blijven toekijken en moet zich uitspreken voor de vrijheid van meningsuiting.
5. Hoe wordt de lijfspreuk nog meer in ere gehouden?
De universiteit verleent eredoctoraten aan wetenschappers en vrijheidsstrijders die op uitzonderlijke wijze bijdroegen aan het hooghouden van het devies. Zoals Sir Winston Churchill (1946) en Nelson Mandela (1999). Ook kent de universiteit de Willem van Oranjepenning toe aan bestuurders die zich inzetten voor de vrijheid. Zoals aan VN-secretaris Ban Ki-moon die deze hoogste universitaire onderscheiding in 2013 ontving. Daarnaast staat de universiteit ieder jaar, met tientallen bijeenkomsten en een nieuwe Cleveringa-professor, uitgebreid stil bij de moedige protestrede van rechtendecaan Rudolph Cleveringa (in 1940) tegen het ontslag van Joodse collega’s. En dan is er ook de Vrijheidslezing, een initiatief van de universiteit, het LUMC en de gemeente Leiden. Want ook het devies van de stad Leiden, Haec libertatis ergo (dit omwille van de vrijheid), verwijst naar vrijheid.
