Lezing
De totalitaire utopie van de wiskunde
- Datum
- donderdag 29 maart 2018
- Tijd
- Locatie
-
Kamerlingh Onnes Gebouw
Steenschuur 25
2311 ES Leiden
In de twee voorgaande lezingen zijn twee wereldberoemde boeken uit de dystopische canon besproken: 1984 van George Orwell en Brave New World van Aldous Huxley. Minder bekend, maar zeker niet minder van belang is het iconische werk Wij van de Rus Jevgeni Zamjatin. Zowel Orwell als Huxley waren bekend met het werk van Zamjatin. Orwell schreef zelfs nog voor de publicatie van 1984 een recensie over Wij. Orwell en Huxley ontkennen beiden dat Wij als inspiratie heeft gediend voor hun eigen dystopische meesterwerk.
Voortbordurend op het beroemde werk van Aantekeningen uit het ondergrondse van Dostojevski schetst Zamjatin een volledige staatsinrichting gebaseerd op de wiskunde, transparantie en techniek.
Het communisme als wetenschappelijke ordening
Zamjatin beschrijft in Wij een samenleving die tot in de puntjes is geordend. Alle dagelijkse activiteiten (arbeid, rust, maaltijden) zijn ingericht overeenkomstig efficiënte, mathematische principes. De honger en liefde zijn als ontwrichtende principes de wereld uit.
Thema’s als positivisme, utilitarisme en rationalisme die eerder door Dostojevski in het eerste deel van de Aantekeningen uit het ondergrondse werden besproken vormen de kern van deze zogenoemde ‘Vereende Staat’. Zamjatin legt het communistisch regime bloot als een exponent van Westers verlichtingsdenken. Het communisme is niet irrationeel en emotioneel zoals wij vaak willen denken, maar het is een totalitair positivistisch-wetenschappelijk systeem gebaseerd op door en door westerse principes.
Big data en de ‘smart city’ als nieuwe ‘Vereende Staat’
Een belangrijke rol in Wij is weggelegd voor de (niet fictieve) Amerikaan Frederick Winslow Taylor: de bedenker van het ‘scientific management’. ‘Scientific management’ is het ideaal dat door middel van wetenschappelijke principes arbeidsprocessen efficiënter kunnen worden ingericht. Wie denkt dat dit in strijd is in met communistische principes komt bedrogen uit: het taylorisme kende grote populariteit onder de bolsjewieken. Zij trokken deze principes zelfs door in de maatschappij.
Met de opkomst van ‘big data’ en andere moderne technieken is het werk van Zamjatin een must-read. Wat betekent het als alles transparant is? Wat betekent het als de samenleving wordt gestuurd met behulp van wiskunde en ICT? Kortom: wat betekent het om in de totalitaire utopie van de wiskunde te leven?
Michael Klos studeerde Bestuurskunde en Rechtsgeleerdheid aan de Universiteit Leiden. Klos is per 1 december 2017 verbonden aan de afdeling Encyclopedie van de rechtswetenschap (Faculteit der Rechtsgeleerdheid van de Universiteit Leiden) als Docent/Onderzoeker. Naast zijn proefschrift over ‘uitingsvrijheid op social media’ verzorgt hij werkgroepen in de propedeuse Rechtsgeleerdheid in de vakken Grondslagen van het recht en Methoden en technieken van de rechtswetenschap.