Lezing
De Unamuno: Over Don Quichot en het tragisch levensgevoel
- Datum
- vrijdag 12 januari 2018
- Tijd
- Serie
- Recht, Literatuur en Existentialisme
- Locatie
-
Wijnhaven
Turfmarkt 99
2511 DP Den Haag
De Unamuno: een eigentijdse personificatie
Miguel de Unamuno (1864-1936) is sinds Cervantes, Spanjes meest geniale schrijver. Hij is ook een exegeet van Cervantes’ Don Quichot, en in menig opzicht is hij diens eigentijdse personificatie. Zoals de Don bestormt hij de molens van de moderniteit en het filosofische rationalisme. Hij strijdt tegen de orthodoxie van de moderne wetenschappelijke inquisitie. Niet in filosofische stelsels maar in poëzie, religie en mystiek is de ware levensbeschouwing te vinden.
‘De filosofie in de ziel van mijn volk komt mij voor als de uiting van een innerlijke tragedie, vergelijkbaar met de tragedie in de ziel van Don Quichot, als de afspiegeling van een strijd tussen wat de wereld is volgens de wetenschappelijke rede en wat wij willen dat de wereld is volgens ons religieus geloof. […] Don Quichot legt zich niet neer bij de wereld met haar waarheid, haar wetenschap of logica.’
Verbannen uit zijn vaderland wegens majesteitsschennis en gemangeld door twee dictators, belichaamt deze grote denker en dichter het beste van zijn volk. De Unamuno’s oeuvre omvat uiteenlopende genres. Zijn magnum opus, Del sentimiento trágico de la vida en los hombres y en los pueblos (Over het tragisch levensgevoel in de mensen en in de volken) uit 1912, verscheen in alle talen, sinds 2015 ook in het Nederlands.
De Unamuno is vooral bekend als romanschrijver (zoals Niebla, in hetNederlands vertaald als Nevel). Maar in zijn eigen tijd werd hij juist algemeen gerespecteerd als een groot denker. Het tragisch levensgevoel wordt tot op de dag van vandaag goed gelezen. De beroemde Argentijnse schrijver Jorge Luis Borges beschouwde dit werk als het grootste Spaanse werk van de twintigste eeuw. Hierin meet De Unamuno zich met de grootste denkers en ideeën uit de geschiedenis van de filosofie (met Spinoza en Nietzsche bijvoorbeeld) en voegt er het zijne aan toe.
Ieder weldenkend mens, meent De Unanumo, wordt geconfronteerd met de innerlijke strijd tussen hoofd en hart en tussen rede en geloof. Deze innerlijke strijd gaat gepaard met het tragisch levensgevoel. Voor wie geluk zoekt lijkt dit niet direct aantrekkelijk, maar wie zich niet bekommerd om de onsterfelijkheid van de ziel en God veronachtzaamt de belangrijkste levensbeschouwelijke en existentiële vragen.
Timo Slootweg doceert rechtsfilosofie en ethiek aan de Faculteit der Rechtsgeleerdheid van de Universiteit Leiden. Hij studeerde geschiedenis (EUR) en wijsbegeerte (UL). Hij promoveerde aan de Faculteit Wijsbegeerte te Rotterdam: Geschiedenis en ethiek: historisch besef in de traditie van Hegel, Heidegger en Derrida (2000). Hij doceerde enkele jaren Filosofie van de Geschiedenis aan de EUR. Zijn huidige onderzoeksinteresse betreft de filosofie en theologie van het recht in verband met het (christelijk) existentialisme, de dialogische filosofie en het postmodernisme. Hij publiceerde veelvuldig over het rechtsfilosofisch personalisme van Paul Scholten. Hij is in het bijzonder geïnteresseerd in de esthetische en tragische dimensies van politiek en recht: een monografie daarover is in voorbereiding. In 2016 publiceerde hij: Uit de schaduw van de wet. Inleiding tot de esthetica van het recht.
Een quichotteske rechtsfilosofie
Het werk van De Unamuno is sterk beïnvloed door Blaise Pascal en Søren Kierkegaard. Maar zoals gezegd is ook Nietzsche voor hem van groot belang. In ‘Het tragisch levensgevoel’ vestigt De Unamuno de aandacht van de lezer op de waarde van het leven; op ‘de mens van vlees en bloed’; op zijn honger naar onsterfelijkheid; op de ontbinding van het rationele; op het belang van de naastenliefde en de menselijke persoonlijkheid.
De zin van het bestaan is niet zomaar verstandig te leven, door het individuele voortbestaan zolang mogelijk te rekken en veilig te stellen, door middel van de wet en het recht. Onsterfelijkheid vinden wij juist door niet al te verstandig en krampachtig aan onszelf vast te houden, door onszelf aan de ander weg te schenken, door te lijden en te sterven en door aldus de wereld om te vormen en te vereeuwigen. Door zijn dwaasheid, door zich belachelijk te maken verwierf ook Don Quichot, de Ridder van de Droevige Figuur, zijn onsterfelijkheid.
Niet ten onrechte wordt De Unamuno in verband gesteld met het christelijk existentialisme en wijsgerig ‘personalisme’, een belangrijke twintigste-eeuwse variant van het existentialisme, waartoe ook de grote Nederlandse rechtsgeleerde Paul Scholten behoorde.
In de lezing zullen we nagaan welke belangrijke relevantie De Unamuno’s teksten hebben, in ethisch en rechtsfilosofisch opzicht. We gaan op zoek, in zijn spoor, naar een quichotteske rechtsfilosofie die recht doet aan de tragische dimensies van het bestaan.