Met 6 miljoen vaart achter zoektocht naar nieuwe antibiotica
Minister Edith Schippers van Volksgezondheid investeert de komende vier jaar ruim 6 miljoen in onderzoek naar nieuwe antibiotica. Het programma wordt opgezet door diverse partijen, waaronder het Leidse Centre for Antimicrobial Research.
Speerpunt van Schippers
Schippers heeft het zoeken naar antibiotica tot één van haar speerpunten gemaakt. Ze roerde over dat onderwerp ook internationaal de trom toen Nederland de eerste zes maanden van 2016 voorzitter van de EU was. Nu komt 6 miljoen beschikbaar, bestemd voor een nieuw onderzoeksprogramma, in samenwerking met de Technologiestichting STW en de Topsector Chemie, die totaal twee miljoen bijdragen. Het programma volgt op een eerder succesvol STW-programma naar nieuwe antibiotica, Genbiotics geheten.
Spin in het web
Gilles van Wezel, hoogleraar Moleculaire Biotechnologie van het Instituut voor Biologie, heeft zich samen met anderen vanaf het begin sterk gemaakt om het nieuwe onderzoeksprogramma op te zetten. Subsidie-aanvragen kunnen mogelijk al in het voorjaar 2017 worden ingediend. Dat kan vanuit elk relevant vakgebied. Een deel van het geld gaat naar een speciaal op te richten National Antibiotic Development Platform, het NADP, dat als een spin in het web de samenwerking tussen de betrokken kennisinstellingen en bedrijven gaat faciliteren. Bijvoorbeeld door wetenschappers onderling en met bedrijven in contact te brengen.
NCOH
Het NADP wil iedereen in Nederland die zich richt op de ontwikkeling van nieuwe antibiotica - of alternatieven daarvoor – samenbrengen. Het Platform wordt organisatorisch ingebed in het Netherlands Center for One Health (NCOH) waar de Universiteit Leiden en het LUMC kort geleden ook lid van werden. Van Wezel is lid van de Executive Board van NCOH, namens LUMC is dat Ed Kuijper, hoogleraar Experimentele bacteriologie. In het NCOH werken nu zeven universiteiten en universitair medische centra samen aan een multidisciplinaire, geïntegreerde benadering van het wereldwijde risico van de verspreiding van infectieziekten. Antibioticumresistentie is één van de belangrijkste aandachtsgebieden.
Steeds meer resistente bacteriën
Het grote probleem waar de medische wereld voor staat is dat steeds meer schadelijke bacteriën resistent worden tegen één of meerdere typen antibiotica. Een long- of blaasontsteking die eerst goed te behandelen was, kan nu fataal zijn. Een van de oorzaken van de resistentie is het veelvuldige gebruik van antibiotica wereldwijd, zowel bij mensen als in de dierhouderij. In Europa zijn naar schatting al 25.000 en wereldwijd 700.000 mensen gestorven door bacteriële infecties en dat aantal zal zeer snel toenemen als geen alternatieve medicijnen worden ontwikkeld, tot naar schatting 10 miljoen slachtoffers in 2050.
Wat nog nooit is gedaan
‘Antibioticumresistentie bestaat al zo lang er antibiotica zijn’, legt Van Wezel uit. Hij participeert met zijn onderzoek in het Centre for Antimicrobial Research (CARES). ‘Die resistentie is als het ware meegeëvolueerd, omdat de bacteriën die antibiotica maken in principe zelf ook schadegevoelig zijn. Tweederde van alle antibiotica wordt gemaakt door Streptomyces-bacteriën. Antibiotica zijn een natuurlijk product dat juist door deze bacteriën wordt geproduceerd om zich te beschermen tegen andere, schadelijke bacteriën. Maar de uit bacteriën gewonnen antibiotica zijn de strijd aan het verliezen tegen de voor mens en dier schadelijke bacteriën omdat die zich hebben kunnen wapenen. We moeten nu dingen gaan doen die nog nooit gedaan zijn, en die de industrie ook nooit gedaan heeft. Dat blijft lastig, ondanks de grote inspanningen van de afgelopen decennia.’
Werkzame pil vergt vijftien jaar
Het is alle hens aan dek met het zoeken naar alternatieven voor de huidige antibiotica. Van Wezel: ‘Het duurt ongeveer vijftien jaar voor de eerste wetenschappelijke stappen tot een werkzame pil leiden.’ Schippers' hulp is meer dan welkom.
'Slapende' bacteriën
Het Leidse specialisme betreft ‘slapende’ antibiotica, die niet onder normale groeicondities worden gemaakt en dus ook niet kunnen worden ontdekt. De Streptomyces-bacteriën kunnen die antibiotica in principe wel produceren maar dat doen ze alleen als de omstandigheden erom vragen. Van Wezel: ‘De uitdaging is nu om te begrijpen wanneer die antibiotica aangezet worden. Oftewel, hoe kunnen we slapende antibiotica wakker maken? In het verleden hebben we ontdekt dat een molecuul uit de celwand een signaal is om bepaalde antibiotica te activeren en we zien nu dat interactie met andere bacteriën of met planten vaak leidt tot activering van antibioticumproductie.’ Er wordt in de synthetische biologie ook gekeken naar methoden om het DNA te veranderen en vervolgens tot expressie te brengen om zo nieuwe varianten van antibiotica te maken. ‘Een goede methode kan ook zijn om antibiotica producerende bacteriën in contact te brengen met een vijandige bacterie, om te zien of dat de productie van specifieke antibiotica activeert.‘ Voor analyse van de moleculen werkt Van Wezel nauw samen met het Metabolomics Centrum van de Universiteit Leiden, met name met Thomas Hankemeier, hoogleraar Analytical Biosciences en Young Choi, associate professor Natural Products
Centre for Antimicrobial Research
Metabolomics Centrum